Χωρίς αμφιβολία η Ρήνα Κατσελλή είναι μία από τις σημαντικότερες μορφές της σύγχρονης κυπριακής δραματουργίας. Η αναπαραστατική δύναμη, η αληθοφάνεια και η πειστική αναπαράσταση του δραματικού χώρου και χρόνου, σε συνάρτηση με την ικανότητά της να εμφυσά στα δραματικά πρόσωπα την πνοή που τα διακρίνει από τις άψυχες φιγούρες, είναι τα κυριότερα γνωρίσματα της θεατρικής της γραφής. Από την άλλη, εκκινώντας από επικαιρικά θεατρικά κείμενα εμπνευσμένα από τον Αγώνα της Κύπρου για ελευθερία και παράλληλα από ηθογραφικές απεικονίσεις της αγροτικής ζωής στο νησί ή και των πρώτων βημάτων της αστικοποίησης, επεκτείνεται σε πειραματισμούς που παραπέμπουν στο θέατρο του παραλόγου, εμπνέεται από την ιστορία και τη Βίβλο, ανατέμνει με το νυστέρι της σάτιρας τη σύγχρονη κυπριακή κοινωνία, αντλεί θέματα από τη λαϊκή παράδοση, αλλά κυρίως και πάνω από όλα επανέρχεται αδιάλειπτα στις αξίες της εντοπιότητας, της γνησιότητας και της αυθεντικότητας των πατροπαράδοτων αξιών και της αγάπης για τον τόπο (και ειδικότερα της γενέτειράς της Κερύνειας). Το άλγος για την απώλεια της πατρίδας, ο νόστος, αλλά και η αγωνιστική διάθεση διαπνέουν το μεγαλύτερο μέρος του θεατρικού της έργου.
Η θεατρική δημιουργία της Ρήνας Κατσελλή, που εκτείνεται χρονικά σε ένα διάστημα που υπερβαίνει την πεντηκονταετία (1959-σήμερα), θα μπορούσε σχηματικά να διακριθεί στις ακόλουθες περιόδους: α) από τα τέλη της δεκαετίας του 1950 μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1960, β) από τα τέλη της δεκαετίας του 1960 έως το 1974, γ) από τα μέσα της δεκαετίας του 1970 μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 2000 και δ) από τις αρχές της δεκαετίας του 2000 έως σήμερα.
Στην πρώτη περίοδο η συγγραφέας διαμορφώνει σταδιακά το ιδιαίτερο ύφος της θεατρικής της γραφής με θεατρικά κείμενα εμπνευσμένα από τον Αγώνα του 1955-1959 (π.χ. Ο εξάδελφος: 1959, Ο ανάξιος: 1962) και από τις διακοινοτικές συγκρούσεις του 1963 (Ο γιατρός Αχμέτ Αλήμπεης: 1964). Στην ίδια περίοδο γράφονται και τα πρώτα ηθογραφικά θεατρικά κείμενα της Ρ. Κατσελλή (π.χ. Η σιδεροκουτάλα: 1960, Ο Πίτσιλλος: 1962, Κυριακάτικη δοξολογία: 1963κλπ.), αλλά και κοινωνικά δράματα. Στα θεατρικά κείμενα που αναφέρονται στον Απελευθερωτικό Αγώνα δίνονται με αντιρητορικό τρόπο οι συμπεριφορές ανθρώπων της καθημερινότητας που καταφέρνουν να υπερβούν τις αδυναμίες τους και να προσφέρουν στον Αγώνα. Η αξία του ηρωισμού παρουσιάζεται απομυθοποιημένη και μέσα σε πλαίσια ρεαλιστικά, ως η έκφραση της βούλησης ολόκληρου του λαού.Πολύ σημαντικό θεατρικό κείμενοείναι Ο γιατρός Αχμέτ Αλή-Μπέης, τόσο για τις θεατρικές του αρετές όσο και για τα θέματα των σχέσεων Ελληνοκυπρίων -Τουρκοκυπρίων, της εθνικής και θρησκευτικής ετερότητας και του ανθρωπισμού του Τουρκοκύπριου πρωταγωνιστή που σκοτώνεται από τους ομοεθνείς του, γιατί διέσωσε Ελληνοκυπρίους από τον βέβαιο θάνατο.Εξάλλου, στα ηθογραφικά κείμενα της ίδια περιόδου διακρίνονται οι τάσεις της συγχρονικής και της ιστορικής ηθογραφίας, με περισσότερο ενδιαφέρουσα τη δεύτερη (όπως αποτυπώνεται στα έργα Ο Πίτσιλλος: 1962και Ο Ππεβλιάνης :1966).
Τέλος, αξιοσημείωτα είναι και τα θεατρικά κείμενα της πρώτης περιόδου με κοινωνική θεματική. Στο Οι μελλοθάνατοι (1967), ένα θεατρικό κείμενο «για το μάταιο της ανθρώπινης μοίρας», όπως σημειώνει η συγγραφέας, και για την αποξένωση μεταξύ των ανθρώπων, η Ρ. Κατσελλή εφαρμόζει την ενδιαφέρουσα τεχνική του θεάτρου εν θεάτρῳ που επανέρχεται σε μεταγενέστερα θεατρικά της κείμενα και αξίζει να διερευνηθεί. Στο πλαίσιο αυτής της τεχνικής έχουμε το θέμα της ατομικής ενέργειας και του κινδύνου ολοκληρωτικής καταστροφής της ανθρωπότητας, ενώ από την άλλη αποκαλύπτονται οι αθέατες όψεις των σχέσεων των δραματικών προσώπων.Ένα άλλο κείμενο με κοινωνική θεματική είναι το Αισχύλου τριάντα πέντε (1963), όπου ανιχνεύονται ψήγματα κοινωνικής κριτικής. Στο Κυριακάτικη δοξολογία (1963) σατιρίζονται η θρησκοληψία και οι θρησκευτικές δοξασίες, με άλλα λόγια το θεατρικό κείμενο διαφοροποιείται αισθητά από τα υπόλοιπα ηθογραφικά έργα της πρώτης περιόδου, στα οποία η αποτύπωση των ηθών της αγροτικής ζωής δεν συνδυάζεται με κοινωνικές αιχμές.
Η δεύτερη περίοδος της δραματουργίας της Ρ. Κατσελλή (τέλη της δεκαετίας του 1960-1974) περιλαμβάνει αφενός ιστορικά θεατρικά κείμενα, κυρίως εμπνευσμένα από τη βυζαντινή περίοδο, και αφετέρου κείμενα περισσότερο προωθημένα θεματικά και υφολογικά, σε σύγκριση με τα δράματα της πρώτης περιόδου, που αναφέρονται σε διάφορες όψεις της νεωτερικής εποχής, αλλά και στα δεινά που επαπειλούν την ανθρωπότητα (αλλοτρίωση, αυτοματοποίηση, απανθρωποποίηση κλπ.). Μία τρίτη τάση που εντοπίζεται στα θεατρικά κείμενα αυτής της περιόδου είναι η κριτική ηθογραφία, καθώς η συγγραφέας, υπερβαίνοντας την περισσότερο ανάλαφρη ηθογραφική τάση της πρώτης περιόδου, παρουσιάζει αντιστικτικά τις όψεις της κυπριακής υπαίθρου και του άστεως και τη μετάβαση από την αγροτική στην αστική ζωή (βλ. το αδημοσίευτο τηλεοπτικό σενάριο Που το χωρκόν στην πόλην: 1969).
Οι πειραματισμοί της συγγραφέως με τη νεωτερική θεατρική γραφή είναι ευδιάκριτοι στη σάτιρα επιστημονικής φαντασίας Ούς το ρομπότ συνέζευξε (1969), όπου η συγγραφέας πραγματεύεται τον τρόπο με τον οποίο η εισβολή των ηλεκτρονικών υπολογιστών στη ζωή των ανθρώπων επηρεάζει τις σχέσεις τους και οδηγεί στον περιορισμό της ελευθερίας τους. Η μοναξιά ως μείζον πρόβλημα της νεωτερικής εποχήςκυριαρχεί και στο θεατρικό κείμενο Αιτιολογικά αυτοκτονίας (1968).
Σε ορισμένα από τα ιστορικά θεατρικά κείμενα της δεύτερης περιόδου η Ρ. Κατσελλή χρησιμοποιεί την αναγωγή στην ιστορία, για να φωτίσει περισσότερο τη σύγχρονη εποχή. Λόγου χάρη, στο Οι σκλάβοι(1968), που φέρει το συγγραφικό ειδολογικό όνομα «ιστορική κοινωνική σάτιρα», αντιπαραβάλλει τους αρχαίους σκλάβους, που ζούσαν καλύτερα, με τους σημερινούς «ελεύθερους» σκλάβους, που δουλεύουν σκληρά για τον επιούσιο. Αντίθετα, σε άλλα ιστορικά δράματα, λ.χ. στα Μια ιέρεια, Η Γηραγάθηή Η στέγη(όλα γραμμένα το 1968) η συγγραφέας δεν επιχειρεί οποιουσδήποτε παραλληλισμούς με τη σύγχρονη εποχή.
Σε μιαν άλλη θεματική περιοχή εντάσσονται θεατρικά κείμενα της δεύτερης περιόδου με σύγχρονη θεματική, όπως λόγου χάρη το Αρχίζει τώρα μια καινούρια εποχή (1968), θεματικός άξονας του οποίου είναι η ψευδαίσθηση της έλευσης μιας καινούριας εποχής, η οποία εντέλει δεν επέρχεται. Στο κείμενο αυτό η συγγραφέας επανέρχεται στη χρήση της τεχνικής του «θεάτρου εν θεάτρῳ», που εντοπίζεται και σε παλαιότερά της θεατρικά κείμενα.Σύγχρονη θεματική εντοπίζεται και στο θεατρικό για την τηλεόραση Δέκα μέρες στην Κύπρο (1968), που είναι ενδιαφέρον γιατί παρουσιάζει την αντίθεση μεταξύ της αγροτικής ζωής και του νέου μοντέρνου τρόπου ζωής στην Κύπρο του τέλους της δεκαετίας του 1970.
Στην τρίτη περίοδο της θεατρικής δημιουργίας της συγγραφέως (1975-2000) συνυπάρχουν θεατρικά κείμενα εμπνευσμένα από το δράμα του 1974 ή από την ιστορία της Κύπρου με κείμενα κοινωνικής κριτικής και ανελέητης σάτιρας της παθογένειας της κυπριακής κοινωνίας. Από τα έργα της πρώτης κατηγορίας ξεχωρίζουν η Γαλάζια φάλαινα (Ενδοσκόπηση) (1979) με κεντρικό θέμα τα γεγονότα που έζησε μια εκτοπισμένη οικογένεια το 1974, αμέσως μετά την τουρκική εισβολή, και οι διάφορες σκέψεις που κάνει ο πρωταγωνιστής, ενδοσκοπούμενος. Στην ίδια κατηγορία εντάσσεται το θεατρικό κείμενο Αδούλωτη ελιά (1981), η υπόθεση του οποίου περιστρέφεται γύρω από την προσπάθεια μιας ομάδας εκτοπισμένων να στήσουν μια θεατρική παράσταση. Από αυτό το κείμενο αξίζει ιδιαίτερα να προσεχθεί και να μελετηθεί η τεχνική του θεάτρου εν θεάτρῳ, που απασχολεί έντονα τη Ρήνα Κατσελλή, και οι ενδοκειμενικοί προβληματισμοί γύρω από τη θεατρική γραφή και τη διαδικασία μετουσίωσης της καυτής πραγματικότητας σε θεατρικό λόγο.
Από τα δράματα κοινωνικής κριτικής της τρίτης περιόδου ξεχωρίζουμε την Τρελή γιαγιά (1986), ένα από τα σημαντικότερα θεατρικά κείμενα της Ρ. Κατσελλή, στο οποίο σατιρίζονται όψεις και πτυχές της κακώς νοούμενης δημοσιοϋπαλληλικής νοοτροπίας και της αναξιοκρατίας, δηλαδή κοινωνικών παθογενειών, που παρουσιάζονται αντιστικτικά προς το συνεχιζόμενο δράμα της Κύπρου. Εξάλλου, στην Ξενιτεία (1988) η συγγραφέας, αντλώντας από ιστορικές και άλλες πηγές της περιόδου της Αγγλοκρατίας, επεξεργάζεται θεατρικά την ιστορία του Χριστόδουλου (19ος αιώνας), που ύστερα από ένα αμάρτημά του καταδικάζεται σε δεκάχρονη απομάκρυνση από τον κόσμο.
Η κοινωνική κριτική και η ανατομία της σύγχρονης κυπριακής πραγματικότητας δεσπόζουν και στην τέταρτη περίοδο της θεατρικής δημιουργίας της Ρ. Κατσελλή (2000-σήμερα), ενώ την ίδια περίοδο γράφονται θεατρικά κείμενα εμπνευσμένα από την κυπριακή παράδοση. Στην πρώτη κατηγορία εντάσσεται το αδημοσίευτο θεατρικό κείμενο ’Που Κυριακήν ώς Κυριακήν(1999), που περιστρέφεται γύρω από τα θέματα της αστάθειας των ανθρώπινων πραγμάτων, της εκμετάλλευσης των αλλοδαπών και της πορνείας και είναι ένα από τα πιο αξιόλογα θεατρικά κείμενα της συγγραφέως, δεδομένου ότι διαθέτει επαρκή θεατρικότητα και, ξεφεύγοντας από το ηθογραφικό κλίμα, αποτυπώνει με ωμό ρεαλισμό και ενίοτε με νατουραλισμό τις αντιφάσεις και τα αδιέξοδα της σύγχρονης κυπριακής κοινωνίας.
Στα θεατρικά κείμενα της τελευταίας περιόδου που είναι εμπνευσμένα από τη λαϊκή παράδοση ( Πάνω γειτονιά: 1998, Άρκαστος: 2001, , Οι καλικάντζιαροι στην τρίτη χιλιετία: 2010) δεσπόζει η σύζευξη της πικρίας για την εγκατάλειψη των παραδοσιακών αξιών με την ανησυχία για την οικολογική καταστροφή του τόπου, χωρίς να λείπουν οι σατιρικές αιχμές και τα υποδόρια στοιχεία κοινωνικής κριτικής.
Επομένως, η δραματουργία της Ρήνας Κατσελλή βασίζεται σε μια πολύμορφη, πολύτροπη και πολυεπίπεδη θεατρική γραφή, χωρίς να υποβαθμίζεται η ιδεολογική λειτουργία του σύνολου θεατρικού της έργου και οι συναρτήσεις του με το κοινωνικό και πολιτικό συγκείμενο της εποχής του. Όλες αυτές οι παράμετροι, καθώς και η αναγνωστική και η σκηνική τύχη των θεατρικών της κειμένων, στις οποίες δεν μας επιτρέπει ο χώρος να αναφερθούμε, αξίζει να μελετηθούν και να διερευνηθούν διεξοδικότερα.
ΣΗΜΕΙΩΣΗ:
Εντός παρενθέσεων σημειώνεται ο χρόνος γραφής των θεατρικών κειμένων της Ρ. Κατσελλή.