O Δημήτρης Κιούσης είναι από τους ανθρώπους που μεσολαβούν για να φτάσουν στο ελληνικό θέατρο έργα υψηλής ποιότητας της αγγλικής δραματουργίας. Γεννήθηκε στην Αθήνα το 1949. Σπούδασε Ιατρική στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας κι έκανε το διδακτορικό του στο Πανεπιστήμιο Temple στη Φιλαδέλφεια των Ηνωμένων Πολιτειών. Από το 1980 ζει και εργάζεται ως ιατρικός ερευνητής στο Εθνικό Ινστιτούτο Ιατρικών Ερευνών στο Λονδίνο. Από το 2003, εκ παραλλήλου με τις άλλες δραστηριότητές του, μεταφράζει θεατρικά έργα για το ελληνικό θέατρο. Ο ρόλος του στη διαμόρφωση του θεατρικού τοπίου στην Ελλάδα είναι διόλου ευκαταφρόνητος, καθώς μέσα από τη μετάφραση θεατρικών έργων, αλλά και τις πρωτοπόρες, τόσο σε θεματικό όσο και σε δομικό επίπεδο, προτάσεις του για νέα έργα, συμβάλλει στο να εισαχθούν καινούργιες τάσεις και μορφές θεατρικής γλώσσας στον καλλιτεχνικό κόσμο της χώρας.

Αυτό το διάστημα στο θέατρο Κυδωνία στα Χανιά της Εταιρείας Θεάτρου Μνήμη παίζεται σε μετάφρασή του η Λαμπεντούζα σε σκηνοθεσία του Μιχάλη Βιρβιδάκη (τελευταίος κύκλος παραστάσεων 4-13 Νοεμβρίου).

Πότε και πως αποφασίσατε να ασχοληθείτε με την μετάφραση θεατρικών έργων για το Ελληνικό θέατρο;

Ζω και δουλεύω στο Λονδίνο εδώ και 35 χρόνια. Θεατρικά το Λονδίνο έχει να προσφέρει πολλά και βλέπω πολλές θεατρικές παραγωγές. Η παιδική μου φίλη η Κοραλία Σωτηριάδου είναι ένας βασικός παράγοντας στο Θέατρο του Νέου Κόσμου και της πρότεινα συχνά έργα σύγχρονου Αγγλικού ρεπερτορίου που τα θεωρούσα σημαντικά και που επίσης συχνά τα διάλεγαν για ανέβασμα. Το 2010 η Κοραλία που ήταν και η μεταφράστρια αυτών των έργων ήταν πολύ απασχολημένη και μου πρότεινε να μεταφράσω το τελευταίο έργο που της είχα προτείνει, τον Ανθυπολοχαγό του Ίνισμορ του Μάρτιν ΜακΝτόνα. Τελικά το έργο το μετάφρασα σε συνεργασία με την Κοραλία. Βρήκα τη διαδικασία συναρπαστική κι επιπλέον αυτό μου έδωσε την ευκαιρία να ασχοληθώ ακόμα πιο πολύ με τη γλώσσα, πράμα που ήταν κάπως παραμερισμένο λόγω της σταδιοδρομίας μου στην έρευνα Ιατρικών Επιστημών. Μετά από αυτό το έργο πρότεινα και άλλα έργα που έπεσαν στην αντίληψή μου και που μου άρεσαν, τα οποία το ΘτΝΚ αποδέχτηκε και μου ανέθεσαν τη μετάφρασή τους, όπως το Motortown του Σάιμον Στήβενς, το Pillowman του Μάρτιν Μακντόνα, ο Συγγραφέας του Τιμ Κράουτς και οι  Αστερισμοί του Νικ Πέιν. Με τον καιρό οι μεταφραστικές συνεργασίες μου άρχισαν να περιλαμβάνουν και ομάδες της Κρήτης, όπου περνάω αρκετό χρόνο τα τελευταία χρόνια. Έτσι συνεργάστηκα με το Θέατρο ΟΜΜΑ του Αντώνη Διαμαντή στο Ηράκλειο στον οποίον πρότεινα και κατόπιν μετέφρασα το Pillowman του ΜακΝτόνα και δυο μονόλογους του Σάιμον Στήβενς με τίτλο Λονδίνο. Πιο πρόσφατα ξεκίνησα συνεργασίες και με το Θέατρο Κυδωνία του Μιχάλη Βιρβιδάκη στα Χανιά με τον οποίον έχω αναπτύξει μια εξαιρετική σχέση αμοιβαίου σεβασμού. Τα τελευταία πέντε χρόνια έχω προτείνει στο Μιχάλη έργα τα οποία δέχτηκε και αποφάσισε να τα σκηνοθετήσει στο Θέατρό του και των οποίων μου ανέθεσε τη μετάφραση. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα να παρουσιαστούν στο κοινό της Κρήτης με επιτυχία για πρώτη φορά και πριν από οποιαδήποτε άλλη παραγωγή τους στην Ελλάδα σύγχρονα αγγλόφωνα έργα, όπως Το Συμβάν του Τζον Κλάνσι (το 2012), οι Αστερισμοί του Νικ Πέιν (το 2013), το Παντελόνι από Λέπια της Ελίζαμπεθ Κούτι (το 2014) και τη Λαμπεντούζα του Άντερς Λουστγκάρτεν (το 2015). Στην πορεία έμαθα πολλά περί μεταφράσεως από την Κοραλία Σωτηριάδου και τον Γιάννη Χάρη τους οποίους ευχαριστώ από καρδιάς.

Πως προσδιορίζετε το θέατρο ως τέχνη;

Το θέατρο ως τέχνη έχει προσδιοριστεί ιστορικά. Για μένα είναι μια μορφή τέχνης που καθρεφτίζει την πραγματικότητα μέσα από ένα πολύπλοκο παιχνίδι φαντασίας και μυθοπλασίας. Πολλοί χρησιμοποιούν αληθινά γεγονότα, άλλοι δημιουργούν φανταστικές καταστάσεις. Όλοι όμως καταλήγουν να δημιουργούν κάτι που χρειάζεται τη συνεργασία του θεατή για να αποκτήσει ζωή. Κι εκεί είναι που το θέατρο πετυχαίνει ή χάνει το παιχνίδι. Γιατί αυτή η απαραίτητη συνεργασία είναι που κάνει το θέατρο τόσο γοητευτικό. Το γεγονός ότι η πραγμάτωση ενός θεατρικού έργου αποκτά σημασία μόνο όταν συμβεί ζωντανά, σε πραγματικό χρόνο και με την ενεργό συμμετοχή όλων των ανθρώπων που παίρνουν μέρος στη διαδικασία κάνει το θέατρο ένα ανεπανάληπτο κοινωνικό φαινόμενο.

Υπάρχει κάποιο θεατρικό έργο που αποτελεί ορόσημο για εσάς;

Θα ήθελα να πω ο Οιδίπους Τύραννος, αλλά φοβάμαι αυτό θα παρεξηγηθεί σε πολλά επίπεδα. Είναι αλήθεια πάντως πως δεν υπάρχει ένα και μόνο έργο που θα αποτελούσε ορόσημο για μένα. Άλλα έργα με πιάνουν συναισθηματικά, κι άλλα διανοητικά, άλλα πάλι και στα δυο. Παραστάσεις, από την άλλη, μου είναι πιο εύκολο να εντοπίσω. Πχ της Μνούσκιν τους Ατρείδες ή του Νιναγκάβα τη Μήδεια.

Ποιος ο ρόλος του μεταφραστή στη διαμόρφωση ενός νέου δραματικού τοπίου;

Νομίζω πως εκτός που η μετάφραση κάνει προσιτό ένα έργο γραμμένο σε κάποια άλλη από τη μητρική μας γλώσσα, φέρνει επιπλέον στοιχεία από άλλες κοινωνίες και κουλτούρες και μ’ αυτόν τον τρόπο γονιμοποιεί και ανανεώνει την τοπική νοοτροπία και διευρύνει τον πνευματικό ορίζοντα του δέκτη. Κι αυτό οδηγεί στην κατανόηση και αποδοχή  συμπεριφορών, ηθικών αξιών και προτιμήσεων που αλλιώς θα έμεναν απρόσιτες, και που η έλλειψη γνώσης τους συχνά οδηγεί σε μισαλλόδοξες θέσεις σαν κι αυτές που βλέπουμε να σηκώνουν το κεφάλι τελευταία διεθνώς. Όλη αυτή η διαδικασία φυσικά δεν μπορεί να αφήσει αμέτοχο ούτε τον τοπικό θεατρικό συγγραφέα, ούτε τους ανθρώπους του θεάτρου που αποφασίζουν τι έργα να παρουσιάσουν, ούτε, τελικά, αφήνει τα γούστα του κοινού ανέγγιχτα.

Τι είναι αυτό που αναζητείτε από ένα θεατρικό κείμενο; Ποια είναι η κινητήριος δύναμη που σας ωθεί να το μεταφέρετε στο Ελληνικό θέατρο;

Ένα από τα πιο βασικά στοιχεία για μένα είναι η ιστορία που λέει το κείμενο. Μου αρέσουν τα έργα με αυτό που το λέμε πλοκή. Με ενδιαφέρει η έκθεση των ιδεών να γίνεται μέσα από μια διαδικασία που κάνει τον θεατή να ρωτάει συνέχεια «και μετά τι έγινε;». Ίσως αυτό να είναι κατάλοιπο της εποχής που μας λέγανε παραμύθια. Στη δική μου εμπειρία, σ’ αυτό το σημείο κανένα έργο δεν έχει ξεπεράσει το έργο του Μάρτιν Μακντόνα The Pillowman που αναφέρθηκε πιο πάνω και που είναι γνωστό στα ελληνικά σαν «Πουπουλένιος» ή «Μαξιλαρένιος» ή «Μια Αγκαλιά για να Πεθάνεις». Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι αυτό το έργο υπάρχει στα ελληνικά σε τέσσερεις (απ’ ό,τι ξέρω) μεταφράσεις!  Φυσικά χωρίς κάποιο ιδεολογικό υπόβαθρο σκέτη μια ιστορία θα ήταν κάτι το αδιάφορο. Γι’ αυτό σε εξ ίσου σημαντικό επίπεδο βάζω και την ικανότητα του/της θεατρικού συγγραφέα να αναγνωρίζει τα σύγχρονα κεντρικά κοινωνικά προβλήματα και να τα ενσωματώνει στη δομή και σύνθεση του έργου χωρίς διδακτικό τρόπο. Αυτό βέβαια έχει διαβαθμίσεις, άλλοι εκθέτουν την κριτική τους για τα φαινόμενα στην επιφάνεια, άλλοι την κρύβουν έντεχνα. Αυτά τα δεύτερα έργα με κινητοποιούν περισσότερο. Πιστεύω πως όσο πιο πολύ ο θεατής πρέπει να επεξεργαστεί το παρουσιαζόμενο, τόσο πιο πολλά θα αντλήσει από αυτό. Ναι, χρειάζεται δουλειά.

Αποτυπώνει η τέχνη την εποχή της και της προσδοκίες της;

Είμαι της γνώμης πως όλα τα έργα τέχνης αποτυπώνουν την εποχή τους, αλλά με διαφορετική επιτυχία, περιεκτικότητα και απήχηση το καθένα. Άλλες εκφάνσεις στις σύγχρονες τέχνες καθρεφτίζουν τις προτιμήσεις και τις ανάγκες κάποιας ομάδας ανθρώπων, και άλλες άλλων. Σπάνια θα έχεις κάποιο δημιούργημα που θα ανταποκρίνεται στις προτιμήσεις μεγάλου αριθμού δεκτών. Τότε έχεις στα χέρια σου ένα σημαντικό έργο τέχνης που ξεπερνάει τις σύγχρονες παραμέτρους. Χωρίς όμως την συσχέτιση του περιεχομένου με τα κοινωνικά συμβαίνοντα αυτό μου φαίνεται ανέφικτο.

Στο βάθος χρόνων η ενασχόληση σας με το θέατρο σας γεννάει νέα ερωτήματα ή προκύπτουν νέα;

Υπήρξαν φορές που κάποιο έργο με προσέλκυσε για λόγους που ήταν στην επιφάνεια του συνειδητού μου. Καθώς όμως ασχολήθηκα με το έργο μεταφράζοντάς το, ανακάλυπτα επίπεδα και ερωτήματα που μου είχαν διαφύγει στην πρώτη μου επαφή με το έργο. Κι αυτό με παρακίνησε να ανοίξω νέες για μένα γνωστικές σελίδες. Π.χ. όταν μετέφραζα τους Αστερισμούς του Νικ Πέιν, έψαξα και διάβασα και είδα βίντεο με διαλέξεις για τις θεωρίες φυσικής που αναφέρονται στα παράλληλα σύμπαντα. Υπήρξε μια διαδικασία συναρπαστική. Όσον αφορά το κοινωνικό επίπεδο, όσο πιο ικανός και δεξιοτέχνης είναι ο/η συγγραφέας, τόσο πιο πολλές πτυχές αποκαλύπτονται μέσα στο έργο που εμπλουτίζουν και την εντόπιση των προβλημάτων και την κριτική ανάλυση των λύσεων που προτείνονται από τους εκάστοτε μηχανισμούς εξουσίας.

Ποιο ήταν το τελευταίο κείμενο που σας συγκίνησε;

Ήταν ένα πρόσφατο έργο της Κάριλ Τσέρτσιλ το Escaped Alone, όπου τέσσερεις γυναίκες κάποιας ηλικίας βρίσκονται σε ένα ηλιόλουστο κήπο κάποιου προαστιακού σπιτιού και πίνουν τσάι. Αυτά που λέει η κάθε μία φαίνονται άσχετα με τα σύγχρονα κοινωνικά προβλήματα, όμως αν τα κοιτάξεις προσεκτικά βλέπεις όλη τη γκάμα των καθημερινών ανθρώπινων δυσκολιών. Πανέξυπνη εφαρμογή του κανόνα «το κοινωνικό μέσα από το προσωπικό». Και εκτός αυτού, κάθε λίγο και λιγάκι διακόπτεται η συζήτηση από ένα μονόλογο μιας από τις κυρίες του έργου, που αποκαλύπτει ένα πρόσθετο επίπεδο, μετα-αποκαλυπτικό, του κόσμου στον οποίον ζούνε και που απέχει πολύ από το ειρηνικό μεσημεριανό τσαγάκι τους. Πολύ θα ήθελα να μου δοθεί η ευκαιρία να μεταφράσω κάποιο έργο της Τσέρτσιλ. Είναι από τις μεγαλύτερες και σημαντικότερες προσωπικότητες του Αγγλικού και διεθνούς θεάτρου.

Ποια είναι τα σχέδια σας για το μέλλον;

Θα ήθελα να συνεχίσω τη δραστηριότητα να ανακαλύπτω καινούργια έργα από το μοντέρνο αγγλικό ρεπερτόριο, να τα προτείνω σε Έλληνες σκηνοθέτες, να τα μεταφράζω στα Ελληνικά και να τα βλέπω να ανεβαίνουν στη σκηνή. Για την ώρα αυτό γίνεται περιστασιακά, αλλά θα προτιμούσα κάτι το πιο οργανωμένο και σταθερό. Σίγουρα πάντως θα ήθελα να δω να συνεχίζεται η εποικοδομητική συνεργασία μου με το θέατρο Κυδωνία του Μιχάλη Βιρβιδάκη, ο οποίος πολύ θαρραλέα και με επίγνωση των δυσκολιών του να φέρεις στη σκηνή ξένο σύγχρονο θέατρο, έχει πάρει τολμηρές αποφάσεις και έχει ανεβάσει, κάτω από αντίξοες οικονομικές συνθήκες και αντιμετωπίζοντας και άλλου είδους εμπόδια, πολλά αξιόλογα έργα μεταξύ των οποίων και αυτά που του πρότεινα και μετέφρασα γι’ αυτόν τα τελευταία χρόνια, μάλιστα.

Συνεντεύξεις