Ο Γιάννης Ξανθούλης είναι ένας ευρηματικός, ευφάνταστος και με χιούμορ συγγραφέας βιβλίων για παιδιά και μεγάλους. Το έργο του για παιδιά είναι ένα ταξίδι φαντασίας στην καθημερινότητα και στη ζωή του καθενός μας και κινείται τόσο στην πραγματικότητα όσο και πέρα και πάνω από αυτήν. Μέσω του ονείρου, της τρέλας, της ανατροπής, των μαγικών υλικών και του χιούμορ, ο Ξανθούλης επιχειρεί να κάνει τα παιδιά να προβληματιστούν για την καθημερινή ζωή και το αύριο. Θέλει να τα αφυπνίσει για να αποκτήσουν μια κριτική στάση για όλα όσα τα περιβάλλουν που αποτελούν τον μικρόκοσμό τους: το σπίτι, η πόλη και η χώρα τους, οι ίδιοι, τα άλλα παιδιά, οι δικοί τους άνθρωποι και οι άλλοι.
Κάθε βιβλίο του είναι διαφορετικό από τα προηγούμενα, είναι ένα άνοιγμα της φαντασίας, όπου οι φυσικοί νόμοι λειτουργούν με άλλη ελευθερία, καθώς ο συγγραφέας έχει τις λέξεις του που είναι «όπλα» της ειρήνης, της απογείωσης της φαντασίας, της αναμόχλευσης των στάσεων, των αντιλήψεων, των αντιδράσεων, των στερεότυπων και των ανούσιων κοινωνικών υποχρεώσεων. Ο συγγραφέας μπορεί με το παιχνίδι του, που γίνεται όχι μόνο σε επίπεδο γλώσσας αλλά και νοήματος, να ωθήσει το παιδί να ανακαλύψει τον κόσμο του και πώς αυτός λειτουργεί. Ν’ αντιληφθεί τον εαυτό του μέσα σ’ αυτόν τον κόσμο ως μέρος της κοινωνίας και της φύσης, να συνειδητοποιήσει τη δύναμη που διαθέτει από μόνο του, η οποία αν ενωθεί με τη δύναμη των άλλων θα αλλάξει τη ζωή και τον κόσμο.
Η κριτική του διαπνέει τις ανθρώπινες σχέσεις, τις σχέσεις εξουσίας μέσα στην οικογένεια και έξω από αυτήν: το σχολείο και την κοινωνία, τα μέσα Μαζικής Ενημέρωσης και Επικοινωνίας, τη διαχείριση των πόρων, την αντιμετώπιση του περιβάλλοντος. Ο συγγραφέας επικεντρώνεται σε όλο του το έργο στην αλλαγή προς το καλύτερο που οφείλουν να επιφέρουν μικροί και μεγάλοι: να γίνουμε όλοι μάγοι για να αλλάξουμε τη ζωή μας.
Ο λόγος του επιθυμεί να εμπνεύσει τα παιδιά, να τα αφυπνίσει ώστε να γίνουν ενεργοί πολίτες. Το κείμενό του διακρίνεται για το παιχνίδι και την ελευθερία του, ενώ διαθέτει χιούμορ και συνεχή ευφυολογήματα.
Ο ανιμισμός, η πίστη δηλαδή ότι τα φυσικά φαινόμενα, τα αντικείμενα και το ίδιο το σύμπαν έχουν ψυχή, είναι διάχυτος σε όλα τα έργα και ανταποκρίνεται στην ψυχολογία του μικρού παιδιού: το καλοριφέρ μιλάει, το ασανσέρ φωνάζει, η κατσαρόλα λέει λόγια στις διπλανές της, μια κοινωνία ψαριών με εμπειρίες.
Οι αντιθέσεις της ζωής και οι ανατροπές των στάσεων είναι συχνές στα κείμενά του, στα οποία βρίσκουμε το σκύλο και τη γάτα να είναι φίλοι, ενώ όλοι προσπαθούν να τους χωρίσουν.
Η θεματολογία του είναι πλούσια. Με θέματα της σημερινής εποχής, της σύγχρονης εξέλιξης του πολιτισμού και της κοινωνίας επιδιώκει τη διαπαιδαγώγηση του παιδιού και θέτει προϋποθέσεις για τη ζωή του μέσα σε μια κοινωνία τσιμέντου, ενώ του δίνει ερεθίσματα για να αναρωτηθεί για την κοινωνία, τον πολιτισμό, το χρήμα. Τον απασχολεί η αξιοποίηση του χρόνου για τα παιδιά και συχνά αναφέρεται σε ουσιαστικές και καλές πράξεις. Αντιστάθμισμα στις σημερινές δυσκολίες προσπαθεί να βρει μέσα στα όνειρα, τις μπογιές και την τρέλα.
Ευαισθητοποιεί πρωτίστως για περιβαλλοντικά θέματα όπως η ατμοσφαιρική ρύπανση, το περιβάλλον, η καθαριότητα, η τάξη. Επισημαίνει την αξία του ήλιου για τη ζωή, την ομορφιά και τη φύση. Υπογραμμίζει την ανάγκη του πρασίνου, της δενδροφύτευσης και της δημιουργίας κήπων με λαχανικά ώστε η πόλη να αναπνέει και η διατροφή να είναι σωστή για τα παιδιά. Παράλληλα τον απασχολεί ο κόσμος των ζώων και των φυτών, αφού άλλωστε είναι και οι ήρωες στα περισσότερα κείμενά του.
Συχνά θέτει προβληματισμούς και εκφέρει την άποψή του για θέματα κοινωνικά. Αναφέρει τη φτώχεια, την πείνα, τις δυστυχίες και τα προβλήματα. Την ίδια όμως στιγμή ασχολείται με θέματα που αφορούν τη συνύπαρξη των ανθρώπων όπως η συμβίωση και ο γάμος: κι όταν το τηγάνι θέλει να παντρευτεί … ‘Πού να παντρευτείς του λέω, δεν είναι εποχή. Έχει την ευθύτητα να μην ωραιοποιεί καταστάσεις και αντίθετα να υπαινίσσεται τις δυσκολίες που μπορεί να εμπεριέχουν. Έχοντας διαπολιτισμική αντίληψη προτείνει σχέσεις ή γάμους με ανόμοιους ήρωες, ο χελιδόνος και η κότα. Με ευφυή τρόπο παρουσιάζει τη συνύπαρξη αυτή και τα θετικά της: ό,τι πούπουλα και ό,τι αυγά έχω δικά σου χελιδόνε μου, θα τον ζεσταίνω σαν κοτόπουλο και θα τον ταϊζω κάθε μέρα ομελέτες.
Αυτά τα κοινωνικά θέματα φτάνουν μέχρι τα δικαιώματα του εργαζομένου όπως το τραγούδι του ασανσέρ που εργάζεται συνεχώς χωρίς διακοπές. Ασχολείται με τη βία, τους πολέμους, την αγάπη, τη φιλία και τις αξίες της ζωής. Παράλληλα τον απασχολεί η κακοποίηση των ζώων (καταργούνται όλα τα γουναρικά) και εναντιώνεται στο κλείσιμο των ζώων σε κλουβιά. Αναφέρεται στη δωρεάν περίθαλψη στα νοσοκομεία, στη δωρεάν τροφή σε όλους, στην τοποθέτηση παιδικής χαράς, θέματα που συνδυάζει με τα οικονομικά και ασκεί κριτική για το χρήμα και για όλα όσα γίνονται για την απόκτησή του ενώ αποδέχεται ότι είναι κινητήριος δύναμη.
Αντιμετωπίζει με κριτική στάση τον πολιτισμό και την εξέλιξη της Αθήνας σε τσιμεντούπολη. Η ακραία ανοικοδόμησή της τον απογοητεύει και αρνείται να αποδεχτεί την πολυκατοικία ως κατάλληλο τόπο διαβίωσης: οι καταστάσεις που προκύπτουν, να ζω και γω σε μια πολυκατοικία.
Η τρέλα και η φαντασία διακατέχουν όλο το έργο του. Θεωρεί ότι η φαντασία αποτελεί μια λύση για τη συμβίωση των όντων και για την κοινωνία. Η τρέλα, το μη λογικό είναι μια λύση για να μπορέσει κάποιος να ανταπεξέλθει στη ζωή. Η επαναφορά στον κόσμο της λογικής είναι αποψίλωση του κόσμου: χωρίς φαντασία σαν να μην υπάρχει ζωή και αέρας. Βέβαια η τρέλα δεν είναι παρά μια γλυκιά καραμέλα που τελειώνει, οπότε αντιμετωπίζεται σαν μια προσωρινή λύση και όχι σαν μόνιμη αντίδραση σε προβληματικές καταστάσεις.
Τα όνειρα έχουν ιδιαίτερη βαρύτητα στο έργο του και μπορούν να εξαγνίζουν την πραγματικότητα. Όταν στον α΄ όροφο της πολυκατοικίας τα όνειρα γίνονται αληθινά, εκεί οι ένοικοι φεύγουν, δεν αντέχουν και βαίνει ο ήλιος και το φεγγάρι.
Ο αέρας είναι σημαντικό στοιχείο στα αφηγήματά του. Οι αέρηδες βοηθάνε στην αντιμετώπιση κακών συναισθημάτων, διώχνουν τις λύπες και κομίζουν νέες ιδέες.
Η τέχνη και η έκφραση έχουν μεγάλη σημασία στη ζωή: ζωγράφισε να αλλάξει η ζωή. Η ζωγραφική δίνει διέξοδο στην τρέλα και μεταλλάσσει την πραγματικότητα: με τα μολύβια, τις μπογιές και τα χρώματα δίνουμε μάχες παρδαλές στα χαρακώματα. Τα χρώματα είναι αυτά που μπορεί να κάνουν τα παιδιά να αισθανθούν όμορφα γιατί η τρελλομπογιά είναι όνειρα και ελπίδα.
Για να ονοματίσει τους ήρωες χρησιμοποιεί πολλούς τρόπους: τα γλυκά, τα λαχανικά και οι τροφές ονοματίζουν οδούς (οδός Μελιτζανάκι, οδός Κολοκυθάκι, Λεωφόρος Ρεπανάκι, λεωφόρος Βασιλίσσης Λαχανίδας), τα ζευγάρια συχνά έχουν ίδια ονόματα ή ονόματα που συνδέονται: (ο κος Αδελαϊδης και η κα Αδελαϊδα, η κα Στραβοπόδα και ο κύριος Στραβοχέρης).
Ένα πρόσωπο μπορεί να αναφέρεται με το όνομά του αλλά συχνά ακολουθεί και το όνομα του πατέρα και της μητέρας: ο Μάγος Σκορδάλευρος του Σκορδαλέξη και της Σκορδαλοκατίνας το γένος Σκορδοκούλουρων. Τα αντικείμενα ή τα υλικά κατασκευής ή τα όντα που επικρατούν στο περιβάλλον του παραμυθιού διαμορφώνουν ονόματα: κυρία Κατσαρολίδου, ο κος Τσιμεντόπουλος, ο Στρατηγός Οχτάποδος. Άλλα ονόματα εμπνέονται από τις ιδιότητες αντικειμένων ή προσώπων: ασανσέρ, Μήτσος Πάνωκάτος, οικογένεια Πρήζυ-πρήζυ, τραγουδομηχανή. Ένα όνομα μπορεί να είναι ολόκληρη πρόταση στην οποία ο συγγραφέας έχει οδηγηθεί συνειρμικά ή παίζοντας με τις λέξεις: Ο φον Ρίχτερ κούνια που τον κούναγε.
Στα έργα του υπάρχουν διάσπαρτες σύνθετες λέξεις και νεολογισμοί (ασανσεροπειρατεία, σκουπιδομουσεία, τσιμεντοσυγκίνηση) ενώ μερικές φορές προχωρεί στην ένωση τριών ή τεσσάρων λέξεων, κονσερβοκουτοπόνηρη, καβουρο-αστακο-απρόνησο.
Οι εκφράσεις του μπορεί να είναι ιδιότυπες, να αναφέρονται σε άλλες εκφράσεις της γλώσσας μας και να τις χρησιμοποιεί διαφορετικά ή να κινείται συνειρμικά: χιόνια στο ρετιρέ μας, (κατά το χιόνια στο καμπαναριό), Ρίχτερ φον κούνια που τον κούναγε, έχω ακράτεια καλοσύνης, Κοκκινοσκουφική αεροπορία, για το όνομα του από μηχανής θεού, σπούδασε στην Ανωτάτη Μαγευτική Σχολή. Τα παιχνιδόλεξα του αποτελούν ένα συνεχές διαφορετικό εύρημα: Γου-γου-ε (Γαριδίστικη Γεύση Έξοχη), Πρόεδρος της Λαβρακοκρατίας, Πανθαλασσικό Μπακαλιαρίστικο Κίνημα, η σελήνη σέλινα έτρωγε.
Οι ανατροπές είναι πολλές και συνεχείς: οι κοκκινοσκουφίτσες βγήκαν από τη γιαγιά τους που παντρεύτηκε τον κυνηγό.
Χρησιμοποιεί καιρικά φαινόμενα προκειμένου να αποδώσει τη διαταραχή της ατμόσφαιρας από τη μόλυνση: στο ρετιρέ της πολυκατοικίας έχει -40 βαθμούς και ο ένοικος εκεί ντύθηκε Εσκιμώος. Η θερμοκρασία επηρεάζει το χαρακτήρα των ανθρώπων, που αντιλαμβάνονται την καταστροφή που έχουν προξενήσει. Μέσω των καιρικών δυσκολιών, προκειμένου να εξασφαλίσουν την επιβίωσή τους οδηγούνται στην αγάπη και στην προσφορά.
Το μαγικό στοιχείο είναι διάσπαρτο στο έργο του. Το Τζίνι, ο Βαγγελάκης, ένα υπερφυσικό πλάσμα αλλάζει πρόσωπο και γίνεται άνθρωπος και ζώο. Το βρίσκουμε εκτός των άλλων να κάνει έρευνα σε 1427 σπίτια για να καταγράψει αν έχουν όρεξη οι άνθρωποι.
Το έργο του Γιάννη Ξανθούλη είναι διαχρονικό. Σήμερα περισσότερο από ποτέ χρειαζόμαστε «Τύμπανο, Τρομπέτα και Κόκκινα κουφέτα». Αναρωτιόμαστε πού είναι «ο Μάγος με τα χρώματα» για να μας πει «Ανέβα στη στέγη να φάμε το σύννεφο». Θέλουμε να μας αφήνει να ονειρευόμαστε αλλά και να μας εμψυχώνει. Θέλουμε να γίνουμε ενεργοί πολίτες, θέλουμε να αλλάξουμε τον κόσμο, όπως ονειρεύτηκε και έγραψε ο Γιάννης Ξανθούλης.