Ξαναχτίζοντας τον κόσμο από την αρχή και στον αέρα^[1]

Η Ξένια Καλογεροπούλου, με τις πρωτοβουλίες και την αδιάκοπη δράση της εδώ και τέσσερις δεκαετίες στον χώρο του παιδικού θεάτρου, άλλαξε πολλά από τα δεδομένα στον τρόπο που αντιμετωπίζουμε τις παραστάσεις για παιδιά. Θιασάρχης, ηθοποιός, μεταφράστρια και συγγραφέας η ίδια έργων για παιδιά έφερε μια νέα πνοή σε αυτό το ευαίσθητο και συνάμα αρκετά  παραμελημένο έως τότε είδος θεάτρου στην Ελλάδα. Η σοβαρότητα με την οποία αντιμετωπίζει τους μικρούς θεατές, το ένστικτο και η αισθητική της, η εμπειρία και η σύνδεσή της με την θεατρική πράξη αλλά και η διάθεσή της να πειραματιστεί και να δει με φρέσκια ματιά κλασικές ιστορίες την καθιστούν επιπλέον μια ιδιαίτερη μορφή παιδικού συγγραφέα..

Πηγές έμπνευσης και αναφοράς για τα θεατρικά της έργα αποτελούν σχεδόν πάντα ιστορίες παραδομένες: γνωστοί μύθοι και παραμύθια, λαϊκές διηγήσεις, θρύλοι ή ακόμα και υπάρχοντα θεατρικά έργα. Στον Οδυσσεβάχ, το πρώτο της έργο, που αποτελεί σταθμό στην νεοελληνική παιδική δραματουργία, αναμιγνύει την ιστορία του Σεβάχ του θαλασσινού από τις Χίλιες και μια νύχτες με τον δικό μας Οδυσσέα. Στον Ελαφοβασιλιά πατάει στο θεατρικό έργο Il Re Cervo του Κάρλο Γκότσι, στην Ελίζα στην ιστορία Η ωραία κοπέλα από την Δύση, ενώ στην Οικογένεια Νώε στη γνωστή θρησκευτική ιστορία της Κιβωτού του Νώε. Ανεξάντλητη και αγαπημένη πηγή έμπνευσής της αποτελούν τα παραμύθια: το Σκλαβί, Η Πεντάμορφη και το Τέρας, Η κοιμωμένη ξύπνησε, το Παραμυθ…issimo,  το GRIMM & GRIMM στηρίζονται όλα σε γνωστά παραμύθια.

Τα έργα της ωστόσο προχωράνε πολύ περισσότερο από απλές μεταφορές στη σκηνή οικείων ιστοριών ή παραμυθιών. Χρησιμοποιεί διαφορετικές εκδοχές τους, αναμειγνύει στοιχεία από άλλες ιστορίες και τα διαποτίζει με μια οργιώδη και πολύχρωμη φαντασία που, αν και διατηρεί τις βασικές γραμμές των ιστοριών, μας κάνει να τις ξαναβλέπουμε από  την αρχή. Ξεφεύγοντας, από την πρώτη στιγμή στη δραματουργία της, από οποιαδήποτε προσπάθεια διδακτισμού ή ηθικολογίας, αντιμετωπίζει το παιδί σαν ισότιμο θεατή που προβληματίζεται για τη σχέση του με τον κόσμο, τους άλλους και το περιβάλλον του. Οι θεματικές της, αν και ειπωμένες μέσα από ιστορίες παλιές, είναι διαχρονικές: η ακλόνητη πίστη στους ανθρώπους, η προσήλωση στους στόχους και τις αξίες, ο έρωτας, η αντιμετώπιση των ανθρώπινων αδυναμιών και η ανάδειξη των ανθρώπινων αρετών. Με σεβασμό στον παιδικό ψυχισμό, καταπιάνεται με θέματα άγρια, δεν αγνοεί τον θάνατο και την απώλεια, αλλά δίνει κλειδιά στα παιδιά να αντιμετωπίσουν τις διαφορετικές εκφάνσεις της ζωής.

Η δομή των έργων της παραμένει πιστή στη βασική δομή των παραμυθιών: ο ήρωας που αντιμετωπίζει μια δύσκολη κατάσταση, ξεκινάει μια δύσκολη πορεία γεμάτη εμπόδια και περιπέτειες, συναντά εχθρούς αλλά και βοηθούς και στο τέλος επιστρέφει νικητής και θριαμβευτής αλλά και αλλαγμένος από την εμπειρία του. Ο Οδυσσεβάχ δεν θα είναι ποτέ ο ίδιος μετά την ανακάλυψη του τι πραγματικά σημαίνει το Κυκλολωτογοργοκιρκιλάριζο, η Πεντάμορφη καταλαβαίνει τι μετράει πραγματικά στην αγάπη ενώ ο εύπιστος Ντεράμο στον Ελαφοβασιλιά ξανακερδίζει όσα έχασε διεκδικώντας την αγαπημένη του. Ωστόσο τα έργα της ξεφεύγουν από την απλή δυσδιάστατη αφήγηση των παραμυθιών: εδώ οι συγκρούσεις και οι ανατροπές είναι σοφά δομημένες, η πλοκή γεμάτη ίντριγκες που διατηρούν αμείωτο το ενδιαφέρον ενώ οι δραματικές καταστάσεις διαδέχονται η μία την άλλη με τρόπο που αναπτύσσεται η θεατρικότητα και καταργείται οποιαδήποτε στασιμότητα.  Οι ήρωες της είναι οι ήρωες των παραμυθιών, με θαυμαστά χαρακτηριστικά – θάρρος, πίστη και εξυπνάδα -, αλλά και με μια βαθιά ανθρώπινη διάσταση με πάθη, επιθυμίες και αδυναμίες.

Στα έργα της η αγάπη και το καλό θριαμβεύουν, χωρίς όμως να υπάρχει κατ’ ανάγκη το κλασικό ευτυχισμένο τέλος των παραμυθιών. Περισσότερο δικαιώνεται η πορεία, το ταξίδι των ηρώων και λιγότερη σημασία έχει η ευτυχισμένη κατάληξη. Η Ελίζα, ο Οδυσσεβάχ, ο Ντεράμο, το Σκλαβί δικαιώνονται γιατί ακολουθούν με προσήλωση την πορεία προς τους στόχους τους.

Αυτή ακριβώς η επιμονή στους στόχους, ως βασική θεματική που διέπει τα θεατρικά έργα της Καλογεροπούλου, είναι ένα από τα δυνατά στοιχεία της δραματουργίας της.

Προβάλλοντας τους ήρωες σαν αξιακά πρότυπα συμπεριφοράς οδηγεί το παιδί να ταυτιστεί μαζί τους, να ακολουθήσει με τρόπο βιωματικό σχεδόν την πορεία τους και να αντλήσει δύναμη από τη θέλησή τους να παλέψουν για τα όνειρά τους και να ανακουφιστεί από την δικαίωσή τους.

Τα μοτίβα των παραμυθιών είναι εμφανή σε όλα τα έργα της:  ανθρωπομορφισμός (ζώα που μιλάνε π.χ. ο παπαγάλος στον Ελαφοβασιλιά ή το πουλί στην Ελίζα), αναζητήσεις (ο Κορνήλιος στην Πεντάμορφη και το τέρας, η Ελίζα που ναυλώνει το καράβι για να βρει τον αγαπημένο της , το Σκλαβί που αναζητά την Όμορφη του Κόσμου και φυσικά ο Οδυσσεβάχ που ψάχνει το Κυκλολωτογοργοκιρκιλάριζό του), τέρατα (π.χ. ο δράκος στο Σκλαβί), στοιχεία μαγικά (τα φορέματα που περπατάνε, το κλειδί που μεταφέρει τον Κορνήλιο και την Άννα στο κάστρο του Τέρατος, το άγαλμα που γελάει όταν ακούει ψέματα στον Ελαφοβασιλιά), παιχνίδια με τις λέξεις (δημιουργία νέων λέξεων αλλά ακόμα και μιας ολόκληρης ακαταλαβίστικης γλώσσας στην Ελίζα), μεταμορφώσεις (το τέρας που γίνεται ένας όμορφος νεαρός στην Πεντάμορφη, ο Ντεράμο που γίνεται ελάφι και γέρος και ο Ταρτάλια που γίνεται Ντεράμο στον Ελαφοβασιλιά), αναγνωρίσεις (Η Ελίζα αλλά και ο Ντεράμο-γέρος στον Ελαφοβασιλιά) και φυσικά ο θρίαμβος στο τέλος του καλού.

Τα έργα της Καλογεροπούλου όμως, εκτός από αριστοτεχνικές αναπλάσεις παραμυθιών και ιστοριών είναι και εξαίρετα δείγματα θεατρικής οικονομίας. Γραμμένα τα περισσότερα σε συνεργασία με τον σκηνοθέτη Θωμά Μοσχόπουλο, παρουσιάζουν μια ιδιαίτερη αίσθηση θεατρικού ρυθμού. Είναι έργα γραμμένα όχι απλά για το σανίδι αλλά πάνω στο σανίδι: τα κείμενα δουλεύονται ξανά και ξανά στις πρόβες, ενσωματώνουν στοιχεία από τους αυτοσχεδιασμούς των ηθοποιών, αναπλάθονται διαρκώς, μέχρι να πάρουν την οριστική τους μορφή. Ο τρόπος δουλειάς εδώ διαφέρει ριζικά από τον συγγραφέα που απομακρυσμένος από τη σκηνική πράξη παραδίδει ένα έτοιμο κείμενο. Τα έργα αυτά όμως δεν είναι απλά παραστασιακά κείμενα που ο λόγος ύπαρξής τους εξαντλείται σε μία και μόνη παράσταση. Αντίθετα, είναι έργα που  συνεχίζουν την πορεία τους και μετά τις πρώτες παραστάσεις τους σαν αυτόνομα και αυθύπαρκτα θεατρικά κείμενα, «συναντούν» άλλους σκηνοθέτες και ηθοποιούς και παραμένουν ανοιχτά σε πολλαπλές σκηνικές ερμηνείες.

Πέρα από τις συνιστώσες που αφορούν στις θεματικές, βασικό ρόλο στη δραματουργία της  Καλογεροπούλου παίζουν και οι γλωσσικοί κώδικες που αναπτύσσονται στα κείμενά της. Οι διάλογοι, σαν μέσο δημιουργίας δράσης, είναι ζωντανοί, χαρακτηρίζονται από προφορικότητα και γρήγορο ρυθμό αλλά διαθέτουν παράλληλα γλωσσική και λογοτεχνική αρτιότητα. Οι σκέψεις και τα συναισθήματα των ηρώων εκφράζονται με σαρωτικό χιούμορ. Ο  λόγος της ρέει αβίαστος, καθημερινός και οικείος απόλυτα εύστοχος και κατανοητός αλλά παράλληλα γοητευτικός. Είναι παιδικός χωρίς να είναι παιδαριώδης.  Οι νεολογισμοί, οι νέες σύνθετες λέξεις και τα ιδιόλεκτα που συναντάμε στα κείμενά της ανανεώνουν με τρόπο ευρηματικό τον σκηνικό λόγο χωρίς να υπερβαίνουν το μέτρο και να δημιουργούν δυσκολίες πρόσληψης στα παιδιά.

Η δραματουργία της Καλογεροπούλου στο σύνολό της ανταποκρίνεται στα ιδιαίτερα θεατρικά, λογοτεχνικά και παιδαγωγικά εκείνα κριτήρια που, όταν συνυπάρχουν, καθιστούν ένα θεατρικό κείμενο βίωμα και άρα σημείο αναφοράς για τους μικρούς θεατές. Τα έργα της  καλλιεργούν αισθητικά και γλωσσικά τα παιδιά, γοητεύουν ως αναγνώσματα αλλά παραμένουν κείμενα γραμμένα κατεξοχήν για να παρασταθούν. Συναρπαστικά μίγματα ελαφράδας και αγριότητας, παίζουν με τα παραδοσιακά εκφραστικά μέσα, απευθύνονται τόσο στη λογική όσο και στη φαντασία και φωτίζουν τα μυστήρια της ζωής με τρόπο τόσο ιδιαίτερο,  που ο κόσμος μοιάζει να χτίζεται από την αρχή, προσκαλώντας μικρούς αλλά και μεγάλους θεατές να τον ανακαλύψουν ξανά.

Μαρία Καρανάνου, θεατρολόγος