Πού βρίσκεται σήμερα το ισπανικό θέατρο;
Αν σας ενδιαφέρει το θέατρο και παρακολουθείτε τι συμβαίνει στη διεθνή θεατρική σκηνή, ίσως έχετε την αίσθηση ότι πολλά πράγματα λείπουν απ’ αυτήν και σίγουρα ένα είναι το ισπανικό θέατρο. Αν αναρωτιέστε τι γίνεται με το ισπανικό θέατρο, αν γίνεται κάτι και πού βρίσκονται οι Ισπανοί καλλιτέχνες, η απάντηση είναι: πρέπει να έρθετε εδώ και να δείτε. Αυτό συμβαίνει επειδή υπάρχει ένα μεγάλο εσωτερικό θεσμικό πρόβλημα που αφορά στην προβολή και την κινητικότητα των Ισπανών καλλιτεχνών προς τον «έξω κόσμο». Υπάρχουν, φυσικά, ιδιωτικές εταιρείες που εργάζονται πραγματικά σκληρά για τη διακίνηση καλλιτεχνών και την οργάνωση περιοδειών σε όλον τον κόσμο, αλλά αυτό βασίζεται μόνο στη δική τους πρωτοβουλία. Υπάρχουν και κάποια πολιτιστικά προγράμματα από θεσμικούς οργανισμούς όπως το AECID ή το Instituto Cervantes, που έχουν σκοπό την προώθηση της ισπανικής κουλτούρας στον υπόλοιπο κόσμο, αλλά το θέατρο καταλαμβάνει ένα πολύ μικρό μέρος των προγραμμάτων αυτών. Παρόλα αυτά το ισπανικό θέατρο υπάρχει και αξίζει κάποια προσοχή. Μέχρι, όμως, να σχεδιάσετε το ταξίδι σας στην Ισπανία, θα σας παρουσιάσω μια εικονική περιήγηση στον κρυμμένο ισπανικό θεατρικό χώρο.
Σε αυτή την αρκετά μεγάλη χώρα (που έχει πληθυσμό 46 εκατομμύρια κατοίκους), η καλλιτεχνική ζωή είναι συγκεντρωμένη στις δύο μεγαλύτερες πόλεις της, την Μαδρίτη και την Βαρκελώνη. Πρόκειται για ιστορικά και πολιτισμικά πολύ διαφορετικές μεταξύ τους πόλεις που καθεμιά τους είναι μοναδική και με ισχυρή ταυτότητα. Κι αυτό, προφανώς, αντανακλάται στις παραστάσεις που παράγουν και παρουσιάζουν: διαφορετικό στιλ, διαφορετικό κοινό, ακόμη και διαφορετική γλώσσα (στην περιοχή της Καταλονίας πρώτη γλώσσα είναι η καταλανική και δεύτερη η ισπανική).
Στη Μαδρίτη μπορεί κανείς να βρει κυρίως θέατρο που βασίζεται στο κείμενο, ενώ το σωματικό θέατρο και ο σύγχρονος χορός δεν έχουν έντονη παρουσία στη σκηνή παρά μόνο σε συγκεκριμένα φεστιβάλ. Ένας από τους πιο ενδιαφέροντες χώρους είναι Teatro de la Abadia, ένα από τα λίγα μέρη στην πρωτεύουσα που φιλοξενεί συχνά διεθνείς παραγωγές. Το θέατρο βρίσκεται μέσα σε μια παλιά εκκλησία και μία από τις τελευταίες παραγωγές του είναι το Teatro de la Ciudad (Το θέατρο της πόλης). Τρεις διάσημοι σύγχρονοι σκηνοθέτες, οι Miguel del Arco, Andrés Λίμα και Alfredo Sanzol, έχουν ξεκινήσει ένα δημιουργικό πρόγραμμα που βασίζεται στην καταγωγή του δυτικού θεάτρου: την αρχαία τραγωδία. Οργάνωσαν εργαστήρια γύρω από διάφορα θέματα, όπως η διχοτομία ανάμεσα στο μύθο και τις ιδέες στον Οιδίποδα, τη Μήδεια και την Αντιγόνη στα οποία συμμετείχαν επαγγελματίες που προέρχονταν από διαφορετικές καλλιτεχνικές περιοχές. Μετά από αυτά, και με τη βοήθεια τριών παραγωγών, δημιούργησαν τρία θεατρικά έργα. Ο τρόπος δουλειάς που εφαρμόστηκε εγγυάται μια μακρά περίοδο εργασίας και τρεις σταθερές ομάδες εργασίας. Ουσιαστικά διατηρεί το μοντέλο του ρεπερτορίου προσαρμοσμένο σε μια νέα πραγματικότητα.
Το σημαντικότερο φεστιβάλ σύγχρονου θεάτρου είναι το Festival de Otoño a Primavera με εθνικά και μεγάλα διεθνή θεατρικά σχήματα, το οποίο δυστυχώς συρρικνώνεται όλο και περισσότερο χρόνο με τον χρόνο. Στη Μαδρίτη δεν υπάρχει κάποιος ειδικός χώρος για τον χορό. Οργανώνεται ένα νέο σχέδιο για τη δημιουργία του La casa de la Danza, αλλά δεν έχει ακόμη προχωρήσει. Υπάρχει ωστόσο ένα σταθερό εθνικό χορευτικό σχήμα που κάνει παραγωγές μπαλέτου και νεοκλασικών έργων, αλλά ο σύγχρονος χορός είναι παρών μόνο σε φεστιβάλ, όπως τα Madrid en Danza, Territorio Danza ή Danzamos, όπου συμμετέχουν διεθνείς ομάδες και όπου παρουσιάζονται, επίσης, παραστάσεις χοροθεάτρου και σωματικού θεάτρου.
Στην Βαρκελώνη το κλίμα είναι ευνοϊκότερο για τις καινοτομίες: την περφόρμανς, την οπτική τεχνολογία, το σωματικό θέατρο. Ένας χώρος που παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον είναι το Antic Teatre, ένας ανεξάρτητος χώρος που από το 2004 έχει διεθνές και πρωτοποριακό πολυσυλλεκτικό πρόγραμμα, μια σταθερή συνεργασία με το Βερολίνο, ενώ προσφέρει και ευκαιρίες για καλλιτεχνικές συνεργασίες σε μονιμότερη βάση.
H Mercat de las Flors είναι το σπίτι του χορού στη Βαρκελώνης. Έχει ένα υψηλής ποιότητας πρόγραμμα σύγχρονου χορού, που είναι διεθνές και περιλαμβάνει σύγχρονα στιλ όπως ο χορός του δρόμου και το χιπ χοπ. Εκεί δίνεται άμεση προτεραιότητα σε προγράμματα που στοχεύουν στη συμμετοχή του κοινού.
Διάσημα φεστιβάλ σε αυτή την περιοχή είναι το El Grec, που πραγματοποιείται σε ένα νέο Αμφιθέατρο στην Βαρκελώνη, με ένα πρόγραμμα θεάτρου που επικεντρώνεται στις δραστήριες τοπικές θεατρικές ομάδες, το Temporada Alta στη Χιρόνα, που έχει μεγάλη διεθνή απήχηση στο σύγχρονο θέατρο, τον χορό και τη μουσική και το TNT [Terrassa New Trends], που διεξάγεται στους δρόμους της Τέρασα, οργανώνεται φέτος για 8η φορά και αφορά ανερχόμενους καλλιτέχνες και νέες σκηνικές γλώσσες,
Μεταξύ των δύο πόλεων δεν υπάρχει σημαντική διακίνηση καλλιτεχνών και ιδεών: οι δύο θεατρικοί πόλοι αναπτύσσονται αυτόνομα και εξαιτίας του διαφορετικού ύφους και της γλώσσας είναι απίθανο για ένα έργο που θριαμβεύει στη Μαδρίτη να μπορέσει να κάνει επιτυχία και στην Βαρκελώνη ή το αντίστροφο.
Από την πλευρά του το κοινό έχει αναρίθμητες επιλογές μέσα από μια τεράστια ποικιλία από στιλ και φόρμες στη θεατρική σκηνή της Ισπανίας. Μέσα σ’ ένα Σαββατοκύριακο, στη Μαδρίτη ή στη Βαρκελώνη, παίζονται χιλιάδες διαφορετικές παραστάσεις σχεδόν ταυτόχρονα: το μόνο που έχεις να κάνεις είναι να επιλέξεις κάποια μέσα απ’ αυτή τη θάλασσα καλλιτεχνικών προτάσεων. Από μιούζικαλ και καμπαρέ μέχρι όπερα ή μπαλέτο, κλασικό δράμα, νέες παραστάσεις, τσίρκο, σύγχρονο θέατρο, σύγχρονο χορό, πολιτικό θέατρο, κωμωδία. Η προσφορά είναι εκπληκτική. Μπορούμε να διαχωρίσουμε τρεις γενικές κατηγορίες: εμπορικό θέατρο (ιδιωτικοί φορείς), ακαδημαϊκό θέατρο (δημόσιοι φορείς) και εναλλακτικό θέατρο (ένα υβρίδιο). Υπάρχουν πολλά δημόσια θέατρα, όπου μπορεί κανείς να παρακολουθήσει κλασικό δράμα, σύγχρονο κλασικό δράμα και έργα σύγχρονων Ισπανών συγγραφέων και σκηνοθετών. Αυτά είναι ακόμη τα κυρίαρχα είδη καλλιτεχνικής δημιουργίας κι έτσι βρίσκουμε πολλές γενιές παραδοσιακών σκηνοθετών που κυριαρχούν στη σκηνή με ένα είδος συμβατικού θεάτρου.
Από το 2008, λόγω της κρίσης η θεατρική παραγωγή στον δημόσιο και τον ιδιωτικό τομέα σε ολόκληρη τη χώρα έχει επηρεαστεί δραματικά. Είναι δύσκολο πλέον να χρηματοδοτηθούν μεγάλα θεάματα και γι’ αυτό η κύρια μορφή παραγωγής είναι αυτή του ελάχιστου προϋπολογισμού: χωρίς σκηνικό, με κάποια ενδεικτικά στοιχεία μόνο επί σκηνής και λίγους ηθοποιούς να παίζουν. Η αστάθεια έχει φυσικά αυξηθεί λόγω της οικονομικής κρίσης και ενώ κάποτε στα δημόσια θέατρα το χρήμα ήταν εγγυημένο, αυτό δεν ισχύει καθόλου πλέον. Ακόμη και σε δημόσιους χώρους οι συμφωνίες που προτείνονται στους καλλιτέχνες είναι για μοίρασμα των εισπράξεων πενήντα/πενήντα. Όσον αφορά τον προγραμματισμό, είναι συχνό φαινόμενο αυτά τα τελευταία χρόνια να βλέπουμε επαναλήψεις από παλιότερες σεζόν, καθώς και παραγωγές χαμηλού προϋπολογισμού ακόμη και σε μεγάλα φεστιβάλ και μεγάλα θέατρα.
Όλες αυτές οι παράπλευρες συνέπειες θα μπορούσαν πραγματικά να επηρεάσουν αρνητικά τον χώρο του θεάτρου, ώστε να γίνει ξηρός και άγονος, αλλά κάποιοι κριτικοί υποστηρίζουν ότι αυτό είναι το ιδανικό περιβάλλον για δημιουργικότητα και φαντασία. Χωρίς παραγωγούς, χορηγούς, χρήματα ή πολιτική στήριξη ένας καλλιτέχνης μπορεί να αισθάνεται εντελώς ελεύθερος για να δημιουργήσει. Χωρίς όρια στη φαντασία, χωρίς καμία υποχρέωση. Πρόκειται για ένα δίκοπο μαχαίρι. Στο πλαίσιο αυτό, παρατηρείται ένα είδος έκρηξης των ανεξάρτητων χώρων που είναι γνωστοί ως εναλλακτικά θέατρα. Στημένοι σε χώρους φαινομενικά ασυνήθιστους για παράσταση, όπως παλιά συνεργεία αυτοκινήτων, καταστήματα, υπόγεια και διαμερίσματα, ο κύριος σκοπός αυτών των θεάτρων είναι να προσφέρουν κάτι διαφορετικό, μια εναλλακτική λύση για το εμπορικό θέατρο που προωθείται από μεγάλες ιδιωτικές εταιρείες παραγωγής και να απομακρυνθούν από το στατικό και ιεραρχημένο θεσμικό θέατρο, όπου η ιταλική σκηνή υπαγορεύει τους κανόνες της και όπου δεν υπάρχει αρκετό περιθώριο για δημιουργικότητα, ελευθερία και καινοτομίες. Τι συμβαίνει, όμως, αν το τίμημα γι’ αυτή την ελευθερία είναι απλώς η εργασιακή ανασφάλεια; Το εναλλακτικό θέατρο είναι πλέον ένα αμφιλεγόμενο φαινόμενο.
Ο κύριος στόχος είναι να δημιουργηθεί ένας νέος χώρος (φυσικός και ιδεολογικός), όπου νέες θεατρικές ομάδες και καλλιτέχνες στα πρώτα στάδια της καριέρας τους θα μπορούν να παρουσιάζουν καινούργια έργα, καθώς επίσης και ένας τόπος αναφοράς για όλες αυτές τις προτάσεις, οι οποίες δεν μπορούν να προχωρήσουν προς τους θεσμικούς πολιτιστικούς κύκλους είτε λόγω της μορφής τους, μικρότερης κλίμακας ή αντισυμβατική, είτε λόγω του περιεχομένου τους, συχνά έντονα κριτικό ή πολιτικά μη-ορθό για να επιλεγεί από θέατρα του δημόσιου τομέα. Η ύπαρξη αυτών των χώρων συμβάλλει πολύ στο να γίνεται η ισπανική θεατρική σκηνή όλο και πιο δυναμική και δημιουργική και να παραμένει προκλητική προς τον εαυτό της. Βοηθά, επίσης, στο να ανοίξει τις παραστάσεις σε νέα είδη ακροατηρίων, εξαιτίας της ευρείας κοινωνικής και οικονομικής προσβασιμότητας. Αλλά υπάρχει και μια σκοτεινή πλευρά.
Δεν υπάρχει μεγάλη σύνδεση μεταξύ της εναλλακτικής σκηνής και των δημόσιων χώρων. Δεν υπάρχει όσμωση. Έτσι, ένα έργο που δημιουργήθηκε από μια ιδιωτική θεατρική ομάδα σε ένα εναλλακτικό θέατρο είναι εξαιρετικά δύσκολο να βρει δρόμο μέχρι τη σκηνή ενός δημόσιου χώρου. Ο μύθος του «τραμπολίνο» βγαίνει αληθινός σε πολύ λίγες περιπτώσεις. Οι παραπάνω χώροι είναι ιδιωτικοί και προσπαθούν να είναι ανεξάρτητοι, αλλά αυτό το μοντέλο στις περισσότερες περιπτώσεις δεν είναι κερδοφόρο. Από το 2012 το κράτος έχει επιβάλει 21% ΦΠΑ στη δουλειά σου (πριν ήταν μόλις 8%). Το να πουλάς καρότα ή πορνοπεριοδικά είναι πολύ φθηνότερο! (Κατά τη διάρκεια των διαδηλώσεων κατά της αύξησης του ΦΠΑ, πολλά θέατρα αντέδρασαν πουλώντας καρότα ή πορνοπεριοδικά και δίνοντας τα εισιτήρια για το θέατρο «ως δώρα»). Είναι εξαιρετικά δύσκολο στην Ισπανία να εργάζεσαι «μόνο» στο θέατρο, και είναι δυστυχώς συνηθισμένο στα εναλλακτικά θέατρα να εργάζεσαι χωρίς νομικές συμβάσεις και κάνοντας παράλληλα κι άλλες εργασίες. Ένα μικρό ποσοστό αυτών των χώρων λαμβάνει επιχορηγήσεις ή επιδοτήσεις: πρόκειται για τους πιο παγιωμένους χώρους, που έχουν μακροχρόνιο προγραμματισμό και που συνδέονται με άλλους τομείς, όπως η εκπαίδευση. Για να επιβιώσουν οι υπόλοιποι πρέπει να παρουσιάζουν πολλά έργα ακόμη και ταυτόχρονα και παράλληλα να προγραμματίζουν και θεάματα με εμπορικό έρεισμα.
Παρόλα αυτά που συμβαίνουν, όμως, υπάρχουν κάποια ενδιαφέροντα σχέδια σε εξέλιξη και κάποιοι μεγάλοι καλλιτέχνες που θέλω να σας παρουσιάσω.
Μια ενδιαφέρουσα περίπτωση συνεργασίας μεταξύ του ιδιωτικού και του δημόσιου τομέα είναι η La Zona Kubik. Η La Zona είναι μια μεγάλη εταιρεία παραγωγής mainstream Ισπανικών ταινιών και παραστάσεων και ξεκίνησαν μια νέα συνεργασία με το Kubik, έναν εναλλακτικό χώρο στη Μαδρίτη. Χρηματοδότησαν τέσσερις διαφορετικές θεατρικές προτάσεις από τέσσερις νέους και ταλαντούχους σκηνοθέτες: τον Julián Fuentes Reta, την Carlota Ferrer, τον Antonio Ruz και τη Lucia Miranda. Η παρουσία των δύο γυναικών στην ομάδα είναι δυστυχώς μια εξαίρεση στον κανόνα, γιατί στην ισπανική σκηνή υπάρχει αρσενική επικράτηση. Οι παραγωγοί αποφάσισαν να επενδύσουν σε σύγχρονες δημιουργικές διαδικασίες κι έτσι όλα τα έργα συνοδεύτηκαν από εργαστήρια, εξελίχθηκαν σε πρόβες με την παρουσία κοινού στο Kubik και στη συνέχεια προγραμματίστηκαν για να παρουσιαστούν στο Εθνικό Κέντρο Δράματος της Μαδρίτης. Τα τέσσερα έργα είχαν ένα υψηλό επίπεδο ποιότητας και είχαν επίσης μεγάλη αποδοχή τόσο από τους κριτικούς όσο και το κοινό.
Υπάρχουν πολλές μικρότερες θεατρικές ομάδες που δραστηριοποιούνται σήμερα στην Ισπανία και προσπαθούν με δυσκολία να βρουν τη θέση τους στην ισπανική σκηνή, ενώ ευελπιστούν και για τη διεθνή. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η La veronal, μια νέα ομάδα από τη Βαλένθια, που διερευνά το σύγχρονο χοροθέατρο με μια πολύ προσωπική γλώσσα. Η ομάδα El Conde de torrefiel (συγκροτήθηκε το 2005) εργάζεται κυρίως πάνω στη νέα δραματουργία. Και οι δύο έχουν ιδιαίτερη αισθητική ευαισθησία και πάντα αναλύουν το σύγχρονο κόσμο μας με κριτικό πνεύμα και υψηλή ποιότητα. Στο χορό, ο Israel Galván συνδυάζει την παράδοση του φλαμένκο με τον σύγχρονο χορό με εξαιρετικά αποτελέσματα. Στο Matarile Teatro παρουσιάζεται σύγχρονος χορός, θέατρο και περφόρμανς με έντονη ποιητική αλλά και ειρωνική διάθεση. Στον Daniel Abreu μπορείτε να απολαύσετε και να νιώσετε την ομορφιά της κάθε κίνησης που δημιουργεί, με το προσωπικό του στυλ και τη μεγάλη του δεξιοτεχνία. Τον τελευταίο χρόνο ένα θεατρικό έργο προκάλεσε μεγάλη αίσθηση στην ισπανική σκηνή: το Cuando deje de llover, (Όταν η βροχή σταματά) σε σκηνοθεσία Julián Fuentes Reta. Κέρδισε στα εθνικά βραβεία Premios Max σε τρεις κατηγορίες: καλύτερου έργου, καλύτερης σκηνοθεσίας και καλύτερης γυναικείας ερμηνείας. Πρόκειται για ένα απίστευτα σκληρό έργο στη σκηνοθεσία και στις ερμηνείες των ηθοποιών, με τέσσερις ιστορίες για τέσσερις γενιές της ίδιας οικογένειας που εκτυλίσσονται σε διαφορετικούς χρόνους και τόπους. Αναμφίβολα ένα από τα καλύτερα έργα της χρονιάς είναι το Nadadores nocturnos (Νυχτερινοί κολυμβητές) σε σκηνοθεσία Carlota Ferrer, που βραβεύτηκε με το βραβείο του Καλύτερου Έργου Αποκάλυψη. Τα δύο παραπάνω έργα είναι πολύ επιτυχημένα τόσο όσον αφορά τις κριτικές όσο και την απήχηση στο κοινό, αφού συντηρούνται μέσω των εισπράξεων Ας ελπίσουμε ότι αυτό το είδος των έργων και των παραστάσεων θα σηματοδοτήσει την πορεία για το μελλοντικό θέατρο της Ισπανίας.
Η Giulia Bonnat έχει πτυχίο στην Ιστορία Θεάτρου από το Πανεπιστήμιο του Τορίνο (Ιταλία) και ΜΑ στην Πολιτιστική Διαχείριση από το Πανεπιστήμιο Carlos III της Μαδρίτης (Ισπανία). Επίσης, παρακολούθησε μαθήματα πάνω στην οπτικοακουστική επικοινωνία στο Αυτόνομο Πανεπιστήμιο της Βαρκελώνης (Ισπανία). Εργάστηκε για πέντε χρόνια ως πολιτιστικός μάνατζερ στη Βαρκελώνη και τη Μαδρίτη. Η τωρινή της εργασία είναι στη Sala Cuarta Pared στη Μαδρίτη, ένα από τα off-θέατρα της πόλης, που ιδρύθηκε το 1986, θέατρο που αποτελεί ένα πραγματικά εμβληματικό εκπρόσωπο της σύγχρονης ισπανικής θεατρικής σκηνής. Έχει ειδικευτεί στην επικοινωνία στο θέατρο, την προσέλκυση και τη διατήρηση κοινού, τις νέες τεχνολογίες που εφαρμόζονται στην επικοινωνία, τις δημόσιες σχέσεις με τον Τύπο και τους δημόσιους οργανισμούς.
Πιστεύει στον πολιτισμό ως μία διαδικασία καλλιέργειας, που εμφυτεύεται και αναπτύσσεται στο μυαλό και τις δράσεις μας. Θεωρεί ότι ο πολιτισμός αναπτύσσεται χάρη στις τέχνες αφού αυτές μπορούν να μετατρέψουν τις συνηθισμένες εκδηλώσεις σε εμπειρίες. Αυτό ισχύει ειδικότερα για τις παραστατικές τέχνες που είναι αναγκαίες για την ενίσχυση της δημιουργικότητας και τη δημιουργία της κριτικής σκέψης, που αποτελεί τη βάση για τη διαμόρφωση πραγματικά ελεύθερων ανθρώπων, ενώ παράλληλα μπορούν να βοηθήσουν πραγματικά στο να κατανοήσουμε καλύτερα την κατάστασή μας ως ανθρώπινων όντων στο σύγχρονο κόσμο. Για την ίδια, η πρόκληση είναι να προωθεί αυτό το είδος της τέχνης χρησιμοποιώντας καλλιτεχνικές δεξιότητες στην πολιτιστική διαχείριση, όπως η δημιουργικότητα, η διαίσθηση και η αισθητική ευαισθησία.
Μετάφραση – Επιμέλεια: Μενέλαος Καραντζάς