Η Μαρία Χατζηεμμανουήλ είναι θεατρολόγος και μεταφράστρια. Ευθύνεται για μια σειρά σύγχρονων ισπανόφωνων έργων που παρουσιάζονται στις ελληνικές σκηνές αλλά η προσπάθειά της είναι ευρύτερη προσπαθώντας να συνενώσει πολιτισμούς και να χτίσει γέφυρες συνεργασίας. Πρόσφατο επίτευγμά της η έκδοση έξι σύγχρονων ελληνικών έργων στα ισπανικά από τις εκδόσεις Antigona που παρουσιάστηκε στις 3 Νοεμβρίου στο 19ο Διεθνές Σαλόνι Θεατρικού Βιβλίου στη Μαδρίτη παρουσία και ελλήνων συγγραφέων.
Ο Χαράλαμπος Γιάννου με την «Πείνα», η Αλεξάνδρα Κ* με τις «Επαναστατικές μεθόδους για τον καθαρισμό της πισίνας σας», ο Γιάννης Καλαβριανός με τους «Γιους και Κόρες», η Λένα Κιτσοπουλου με την «Μ.Α.Ι.Ρ.Ο.Υ.Λ.Α.», ο Γιάννης Μαυριτσάκης με το «Τυφλό σημείο» και ο Ανδρέας Φλουράκης με το «Θέλω μια χώρα» συμμετέχουν στον εξαιρετικό αυτό τόμο που επιμελήθηκε η Μαρία Χατζηεμμανουήλ.
Έχεις κάνει μια συντονισμένη προσπάθεια για την είσοδο του ισπανικού έργου στην Ελλάδα. Με τόση επιμονή που σχεδόν το έκανες εισβολή. Πως προέκυψε αυτό;
Ξεκίνησε σαν μια δοκιμή, από το 2005 που μόλις είχα τελειώσει τις σπουδές μου στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του ΕΚΠΑ. Ο ηθικός αυτουργός για την προσπάθεια αυτή (πάντα θα του το χρωστάω) ήταν ο αείμνηστος αγαπημένος μας δάσκαλος, ο Σπύρος Ευαγγελάτος. “Μαρία, αφού ξέρεις ισπανικά, να αρχίσεις να μεταφράζεις κανένα έργο, γιατί μετά τον Λόρκα στην Ελλάδα έχουμε μεσάνυχτα για το θέατρο στην Ισπανία”, μου είπε. Ξεκίνησα λοιπόν σιγά σιγά να μεταφράζω κάποια έργα που βρήκα στη Βιβλιοθήκη του Ινστιτούτου Θερβάντες της Αθήνας, μετά να επικοινωνώ με τους συγγραφείς, να μου προτείνουν κι άλλα έργα δικά τους ή άλλων συγγραφέων (ναι, έχουν αυτή τη γενναιοδωρία μεταξύ τους, είναι ένας από τους λόγους για τους οποίους τους αγαπώ) και να αρχίζω να δίνω κάποιες μεταφράσεις σε γνωστούς και φίλους από το Πανεπιστήμιο κυρίως για να τις διαβάσουν και να μου πουν τη γνώμη τους. Ο πρώτος σκηνοθέτης στον οποίο έδωσα μετάφραση και σε μια εβδομάδα με πήρε τηλέφωνο και τον επόμενο χρόνο ανέβασε το έργο ήταν ο Στάθης Λιβαθινός (Το βλέμμα του μελαμψού άνδρα του Ιγνάθιο δελ Μοράλ), διευθυντής τότε της Πειραματικής Σκηνής του Εθνικού. Τα πράγματα άρχισαν να παίρνουν μια πιο επαγγελματική διάσταση μετά τη γνωριμία μου με τον μεταφραστή και διερμηνέα Δημήτρη Ψαρρά το 2009, σε ένα σεμινάριο θεατρικής μετάφρασης του ΕΚΕΜΕΛ το οποίο συντόνιζα. Ο Δημήτρης ενδιαφέρθηκε για τη θεατρική μετάφραση και το 2010 φτιάξαμε μαζί το Teatro Pasión, το πρώτο site στην Ελλάδα με περιλήψεις και αποσπάσματα μεταφρασμένων θεατρικών έργων από τα ισπανικά και τα καταλανικά. Μεταφράσαμε μαζί 14 θεατρικά έργα, στη συνέχεια όμως, από το 2015 και μετά, για λόγους βιοπορισμού (πόσοι μεταφραστές θεάτρου ζουν από το θέατρο;) ασχολήθηκε περισσότερο με τη διερμηνεία και τη μη θεατρική μετάφραση με αποτέλεσμα να σταματήσουμε τη συνεργασία (πάντα όμως είναι ο πρώτος στον οποίο εμπιστεύομαι τις μεταφράσεις μου για να τις διαβάσει και να τις επιμεληθεί). Τον Νοέμβριο του 2016 δημιουργήθηκε ο διάδοχος του Teatro Pasión, το σάιτ www.soloteatro.gr που υπάρχει μέχρι σήμερα και ενημερώνεται τακτικά για τις νέες μεταφράσεις και τις παραστάσεις που ανεβαίνουν στην ελληνική γλώσσα στην Ελλάδα και την Κύπρο. Το διαδίκτυο και η συνεχής δουλειά η προσωπική αλλά και των συνεργατών μου ήταν οι λόγοι που συνέβαλαν σε αυτή την “εισβολή”, όπως τη χαρακτηρίσατε. (Εκτός από τις μεταφράσεις τις αποκλειστικά δικές μου και όσες έκανα σε συνεργασία με τον Δημήτρη Ψαρρά, στο site υπάρχουν και κάποιες που έγιναν από την καταλανική γλώσσα με τη μεταφραστική ομάδα Els de Paros, την οποία απoτελούσαν εκτός από τον Δημήτρη κι εμένα οι Γιάννης Μαντάς και Αλέξανδρος Μπαβέας. Δύο από αυτές μάλιστα έγιναν μεγάλες επιτυχίες: πρόκειται για Το δάνειο του Τζόρντι Γκαλθεράν και το Δυο γυναίκες χορεύουν του Ζουζέπ Μαρία Μπενέτ ι Ζουρνέτ).
Γιατί πιστεύεις ότι αυτές οι δύο χώρες έχουν κοινά στη θεατρική τους πρακτική; Δηλαδή γιατί να ανεβάσουμε ένα ισπανικό έργο στην ελλάδα του τώρα;
Γιατί στην Ισπανία γράφονται πολύ σημαντικά σύγχρονα έργα, και γιατί πραγματεύονται θέματα που αφορούν το σήμερα. Γιατί οι κοινωνίες μας έχουν πολλά κοινά παρά τις μεγάλες διαφορές τους και γιατί οι ήρωες των έργων, έστω κι αν λέγονται Χάιμε, Ιρένε, Αμέλια ή Ραμόν, μπορούν άνετα να κάνουν τον Γιάννη, την Ειρήνη, την Κατερίνα ή τον Κώστα που τους βλέπουν στην ελληνική σκηνή να ταυτιστούν με ό,τι τους κάνει να υποφέρουν ή να χαίρονται. Οι Ισπανοί είναι οι άνθρωποι της διπλανής μας πόρτας, σε πόσους ήρωες σύγχρονων αγγλικών, γερμανικών ή αμερικανικών έργων βλέπουμε τον εαυτό μας πάνω στη σκηνή;
Τι είναι αυτό που ψάχνουν οι έλληνες σκηνοθέτες και το βρίσκουν στα ισπανικά έργα που προτείνεις;
Όπως είπα και πριν, ψάχνουν ένα καλογραμμένο έργο που συνομιλεί με τη σημερινή κοινωνία και αφορά πολιτικά, κοινωνικά και συναισθηματικά τον θεατή. Ένα έργο με πρωτότυπο θέμα που δεν εξαντλείται στο καθημερινό και το τετριμμένο αλλά αγγίζει το αιώνιο και το παγκόσμιο χωρίς να παύει να είναι σύγχρονο.
Η συγγραφή τέτοιων έργων δεν είναι σε καμιά περίπτωση προϊόν τύχης, έχει προηγηθεί συστηματική δουλειά στον τομέα της παιδείας και της διδασκαλίας της δραματουργίας από 30ετίας τουλάχιστον, έχουν γίνει εκατοντάδες σεμινάρια με κορυφαίους θεατρικούς συγγραφείς από όλο τον κόσμο. Επίσης το ισπανικό κράτος, αλλά και οι αυτόνομες κοινότητες (π.χ. της Καταλονίας) και οι δήμοι, προκηρύσσουν πολλά βραβεία με σημαντικά χρηματικά έπαθλα, προσφέρουν δηλαδή τα κίνητρα που ωθούν τους επίδοξους συγγραφείς στη διαδικασία της γραφής. Η δραματουργία (θεατρική γραφή) είναι μαζί με την υποκριτική και τη σκηνοθεσία μια από τις τρεις βασικές κατευθύνσεις σε όλες τις μεγάλες Θεατρικές Σχολές της χώρας, όπως η Βασιλική Σχολή Δραματικής Τέχνης (RESAD) στη Μαδρίτη και το Ινστιτούτο Θεάτρου στη Βαρκελώνη. Σε όλους αυτούς τους τομείς είναι σαφές ότι εμείς έχουμε ακόμα πολύ δρόμο να διανύσουμε… Αλλά είμαι αισιόδοξη.
Τι είναι αυτό που σου δίνει τη δύναμη να το παλεύεις;
Η ίδια η φύση της δουλειάς, η γνωριμία με έργα σύγχρονα που ήδη σήμερα θεωρούνται κλασικά (δεν είναι όλα, προφανώς, αλλά υπάρχει ένα υπολογίσιμο ποσοστό) η οποία ενισχύεται από το γεγονός ότι έχω την πολυτέλεια και τη χαρά να επιλέγω μόνη μου ποια από αυτά θα μεταφράσω. Από τις 100 και πλέον μεταφράσεις που έχω κάνει μέχρι σήμερα με συνεργάτες ή μόνη μου, είναι ζήτημα αν το 10% ήταν μεταφράσεις που έγιναν με ανάθεση. Οι υπόλοιπες είναι προσωπικές επιλογές. Όταν λοιπόν βλέπεις στη συνέχεια ότι τα έργα που σε γοήτευσαν ενδιαφέρουν και άλλους (σκηνοθέτες, ηθοποιούς, θεατρολόγους, παραγωγούς κ.ά.) τότε νιώθεις ότι κάτι προσφέρεις, ότι δεν κάνεις απλώς το κέφι σου αλλά ότι βάζεις ένα κομματάκι στο μεγάλο παζλ του θεάτρου. Κυρίως όμως, όταν διαπιστώνεις ότι με τις επιλογές κάποιων έργων μπορεί και να αλλάξεις τη ζωή έστω και ενός ανθρώπου, τότε η δύναμη που παίρνεις είναι πραγματικά ανυπολόγιστη. Θα αναφέρω μόνο δυο παραδείγματα: ένας θεατής της παράστασης Το χελιδόνι, μας εξομολογήθηκε ότι το έργο τον βοήθησε να μιλήσει στη μητέρα του και να της πει ότι είναι ομοφυλόφιλος. Μια νεαρή ηθοποιός που έπαιξε στο έργο των Ιγνάθιο δελ Μοράλ-Μαργαρίτα Σάντσεθ Τηλεφώνησε ο γιος σου το 2009, ευαισθητοποιήθηκε από το θέμα του έργου (μια ηλικιωμένη που πάσχει από άνοια και το παιδί της την εγκαταλείπει) και αφοσιώθηκε ως ψυχολόγος στη φροντίδα ατόμων που πάσχουν από άνοια.
Τώρα κάνεις το αντίστροφο. Η Ελλάδα στην Ισπανία. Πως προέκυψε; Υπάρχει προεργασία; Έργα που έχουν ήδη ανέβει; Άλλες προσπάθειες;
Στην Ισπανία ταξιδεύω τουλάχιστον δυο με τρεις φορές τον χρόνο λόγω της δουλειάς με αποτέλεσμα μετά από 12 χρόνια να γνωρίζω πια προσωπικά πολλούς ανθρώπους από τον χώρο του θεάτρου και να συνδέομαι φιλικά μαζί τους. Από το 2014 που ταξιδέψαμε με την Ιλιάδα του Στάθη Λιβαθινού στο Εθνικό Θέατρο της Μαδρίτης (είχα τη χαρά να κάνω την επιμέλεια στην εξαιρετική μετάφραση του Αλμπέρτο Κονεχέρο) μίλησα με τον τότε (και νυν) καλλιτεχνικό διευθυντή του Εθνικού Θεάτρου Ερνέστο Καμπαγιέρο για την πιθανότητα παρουσίασης ελληνικών έργων με τη μορφή θεατρικών αναλογίων τον επόμενο χρόνο, ένα σχέδιο που πραγματοποιήθηκε με εξαιρετική επιτυχία: τον Οκτώβριο του 2015 οι Ανδρέας Φλουράκης, Γιάννης Καλαβριανός και Λένα Κιτσοπούλου με τα έργα τους Ασκήσεις για γερά γόνατα, Γιοι και κόρες και Μ.Α.Ι.Ρ.Ο.Υ.Λ.Α αντιστοίχως, ταξίδεψαν στη Μαδρίτη και το ισπανικό κοινό τούς υποδέχθηκε με ενθουσιασμό. Από τότε άρχισε και η προσπάθειά μου για την έκδοση ελληνικών έργων στην Ισπανία. Η πρώτη απόπειρα δεν ευοδώθηκε γιατί ο εκδοτικός οίκος στον οποίο τότε το είχα προτείνει αναγκαζόταν να αναβάλει συνεχώς την έκδοση λόγω της κρίσης, ώσπου τελικά μετά από 2 χρόνια μου είπε οριστικά ότι δεν μπορούσε να την κάνει. Στράφηκα αμέσως μετά στις Εκδόσεις Antígona, τον σημαντικότερο αυτή τη στιγμή εκδοτικό οίκο στον τομέα του θεάτρου στην Ισπανία, και οφείλω να ομολογήσω ότι από την πρώτη κιόλας συνάντησή μου με την εκδότρια Κοντσίτα Πίνια τον Μάιο του 2018 τα πράγματα κύλησαν νεράκι και όλα τα εμπόδια ξεπεράστηκαν χάρη σε καλούς ανθρώπους που (ενώ δεν είναι Έλληνες) αγαπούν την Ελλάδα και το ελληνικό θέατρο και προσφέρθηκαν να βοηθήσουν αφιλοκερδώς για να βγει το βιβλίο τόσο σύντομα (σε άλλη ερώτηση παρακάτω περισσότερες λεπτομέρειες).
Εκτός από τα αναλόγια του 2015 οι μόνες παραστάσεις ελληνικού έργου που ξέρω ότι ανέβηκαν στην Ισπανία μέχρι σήμερα είναι η παράσταση της Μ.Α.Ι.Ρ.Ο.Υ.Λ.Α της Λένας Κιτσοπούλου στη Βαρκελώνη στη Sala Muntaner και σε σκηνοθεσία του σπουδαίου Josep Maria Mestres με τη Mònica Glaenzel και Ο συμβολαιογράφος του Νίκου Βασιλειάδη (διασκευή Γιώργου Καραμίχου και Εμμανουέλας Αλεξίου) στο Θέατρο Conde Duque της Μαδρίτης σε σκηνοθεσία και ερμηνεία της Pilar Massa τον Απρίλιο του 2018.
Πώς έγινε η επιλογή των έργων;
Μου ζήτησαν να προτείνω έργα που θα ήταν ήδη μεταφρασμένα στα ισπανικά (για εξοικονόμηση χρόνου αφενός και αφετέρου γιατί στην Ισπανία δεν ισχύει για την αγγλική γλώσσα ό,τι ισχύει στην Ελλάδα, με λίγα λόγια δεν υπάρχουν ακόμα πολλοί Ισπανοί που να τη χειρίζονται επαρκώς). Από τα έργα που πρότεινα διάλεξαν 4. Επειδή όμως είχε μόλις εκδοθεί ένας τόμος με σύγχρονο κροατικό θέατρο από τον ίδιο εκδοτικό, ήθελα πολύ να περιέχει και ο ελληνικός τόμος 6 έργα, όπως ο κροατικός. Συζητώντας με την εκδότρια και μετά από πρότασή μου για 2 ακόμα έργα που ήταν αμετάφραστα, μου είπε ότι θα δεχόταν να τα περιλάβει στον τόμο και να παρουσιαστεί αυτός στο Διεθνές Σαλόνι Θεατρικού Βιβλίου στη Μαδρίτη τον Νοέμβρη του 2018, αν είχε ολοκληρωθεί η μετάφραση και η επιμέλειά τους τον Σεπτέμβρη του 2018. Αλλιώς θα φτάναμε στο 2019. Με την ανιδιοτελή βοήθεια της Κριστίνα Μαγιόργκα η οποία δέχθηκε να μεταφράσει τα δυο έργα αφιερώνοντας σε αυτά τις καλοκαιρινές της διακοπές (είναι καθηγήτρια ελληνικών στη Μούρθια και γνωρίζει άπταιστα τόσο την αρχαία όσο και τη νέα ελληνική) και με τη γενναιοδωρία του προέδρου της Εταιρείας Ισπανών Θεατρικών Συγγραφέων Ιγνάθιο δελ Μοράλ που έγραψε έναν υπέροχο πρόλογο, όλα ήταν έτοιμα στην ώρα τους και έτσι ο τόμος εκδίδεται μέσα στις προσεχείς ημέρες. Θα παρουσιαστεί (παρουσία 3 συγγραφέων μας) στις 3 Νοεμβρίου στο Διεθνές Σαλόνι Θεατρικού Βιβλίου στο Θέατρο Βάγιε Ινκλάν (ένα από τα δυο κτίρια στα οποία στεγάζεται το Εθνικό Θέατρο), εκεί όπου πριν από 4 χρόνια καταχειροκροτήθηκε η Ιλιάδα και πριν από 3 χρόνια έγιναν τα πρώτα αναλόγια σύγχρονων ελληνικών έργων. Εύχομαι και ελπίζω η πόρτα που ανοίγει με την έκδοση αυτή για το ελληνικό θέατρο στην Ισπανία και σε όλο τον ισπανόφωνο κόσμο να οδηγήσει σε μεταφράσεις και παραστάσεις πολλών ελληνικών έργων τόσο στην Ιβηρική Χερσόνησο όσο και στη Λατινική Αμερική. Είμαι πολύ χαρούμενη που αυτό το προσωπικό όνειρο γίνεται πραγματικότητα, με βοηθάει να ξεπλύνω λίγο τις τύψεις που κάποιες φορές έχω επειδή υπηρετώ περισσότερο το ισπανικό από το ελληνικό θέατρο.
Συνεντεύξεις