Θεόδωρος Τερζόπουλος: Ο σκηνοθέτης στο μεταίχμιο – Ανιχνεύοντας το υπερπολιτισμικό θέατρο, ένα βιβλίο πρόταση του Δημήτρη Τσατσούλη πάνω στην θεατρική τέχνη

Κριτική για το βιβλίο του Δημήτρη Τσατσούλη

του Δημήτρη Ζαπάντη

MSc Θεατρολόγος, Κριτικός θεάτρου

 «Η παρούσα μελέτη αποτελεί την προσωπική μου πρόταση πάνω στο θέατρο του Θεόδωρου Τερζόπουλου, πρόταση που στηρίζεται στην πεποίθηση ότι ο σκηνοθέτης, μέσω των παραστάσεών του, υπηρετεί κατεξοχήν το υπερ-πολιτισμικό θέατρο. Τούτο σημαίνει ότι πρόκειται για έναν σκηνοθέτη στο μεταίχμιο ή, καλύτερα, στο κατώφλι, σημείο από το οποίο μπορεί να βλέπει ταυτόχρονα το εντός και το εκτός, ώστε με την κάθε του κίνηση, να διαβαίνει αμφίδρομα το κατώφλι, διαρρηγνύοντας τα όρια, τα σύνορα, τις διαφορές και τις διαφορετικότητες.»

 Απόσπασμα από το οπισθόφυλλο του νέου βιβλίου του Δημήτρη Τσατσούλη με τίτλο

Θεόδωρος Τερζόπουλος: Ο σκηνοθέτης στο μεταίχμιο – Ανιχνεύοντας το υπερπολιτισμικό θέατρο

Ο συγγραφέας και Ομότιμος καθηγητής σημειωτικής του Θεάτρου και Θεωρίας της Επιτέλεσης του Τμήματος Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πατρών, Δημήτρης Τσατσούλης, μας έχει δώσει μια ευρεία γκάμα εξαιρετικών βιβλίων γύρω από το θέατρο και όχι μόνο. Το νέο του βιβλίο έχει τίτλο: Θεόδωρος Τερζόπουλος: Ο σκηνοθέτης στο μεταίχμιο – Ανιχνεύοντας το υπερπολιτισμικό θέατρο από τις εκδόσεις «24 Γράμματα» και αποτελεί την προσωπική του πρόταση για το θέατρο του Θεόδωρου Τερζόπουλου. Η συγκεκριμένη μονογραφία εδράζεται σε πολύχρονη μελέτη πάνω στο θέατρο του Θ. Τερζόπουλου. Για τριάντα χρόνια, όπως μας αναφέρει ο συγγραφέας, μελετά κριτικά και επιστημονικά τις παραστάσεις του Θεάτρου Άττις (το θέατρο του Θ. Τερζόπουλου) και με την παρούσα μελέτη προσεγγίζει – με νέα θεωρητικά εργαλεία- το έργο του εν συνόλω και καταθέτει μια εμπλουτισμένη οπτική εντάσσοντας το θέατρο του Θ. Τερζόπουλου στο υπερ-πολιτισμικό θέατρο.

 Το βιβλίο περιέχει τρία κεφάλαια και στις 353 σελίδες του αρθρώνεται ολόκληρη η υπερβατική οπτική του σκηνοθέτη ενώ ταυτόχρονα αποκαλύπτεται ο οντολογικός τρόπος ενός θεατρικού «διονυσιακού σώματος». Σε αυτή την αποκάλυψη συνέδραμαν με συζητήσεις, παροχή βιντεοσκοπημένων παραστάσεων  ή βιβλιογραφικές πληροφορίες ο ίδιος ο Θ. Τερζόπουλος και η καλλιτεχνική συνεργάτις του Μαρία Βογιατζή, οι οποίοι φώτισαν «σκοτεινά» σημεία των παραστάσεων, καθώς επίσης ο Παναγιώτης Βελιανίτης μουσικός του Θέατρου Άττις και η  φιλόλογος Δρ. Gilda Tentorio.

  Το βιβλίο ξεκινάει στην εισαγωγή με τον τίτλο: Ο σκηνοθέτης γεφυροποιός. Το συγκεκριμένο εισαγωγικό κεφάλαιο είναι αρκετά σημαντικό, καθώς προβάλλει μια τοποθετικότητα του Θεάτρου Άττις μακριά από την εμπορική διάσταση και το τοποθετεί στο κατά Μπουρντιέ υπο-πεδίο περιορισμένη παραγωγής, το οποίο σημαίνει πως το Θέατρο Άττις «δεν μετατοπίστηκε ως προς τις καλλιτεχνικές αρχές του». Έτσι, ο Δ. Τσατσούλης οριοθετεί το συγκεκριμένο θέατρο μακριά από το πεδίο της κοινής-εμπορικής εμπειρίας, ενώ στα επόμενα κεφάλαια μας επεξηγεί την υπερβατική διάσταση του Θεάτρου Άττις σε συγκερασμό με την σεμνότητα χαρακτήρα του Θ. Τερζόπουλου, που παρότι συγκαταλέγεται στους μεγάλους σκηνοθέτες της εποχής μας δεν διεκδικεί τις δάφνες δρυός που του αρμόζουν. Άξιο λόγου είναι το γεγονός πως στο εισαγωγικό κεφάλαιο και καθόλη την διάρκεια της ανάγνωσης ο Δ. Τσατσούλης «θωρακίζει» τα επιχειρήματά του με παρεμβάσεις από συνεντεύξεις του Θ. Τερζόπουλου και αρκετές βιβλιογραφικές αναφορές που αναδεικνύουν την ξεχωριστή ματιά του σκηνοθέτη. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα ο αναγνώστης να αποκτήσει μια- πλήρως- επεξηγηματική θεώρηση της σημειολογίας του Θεάτρου Άττις

 Στο πρώτο κεφάλαιο με τίτλο: Το διαπολιτισμικό θέατρο ως πολιτική πράξη εισαγόμαστε στο γεγονός πως ο Θ. Τερζόπουλος είναι ένας «ρητά πολιτικοποιημένος σκηνοθέτης».  Οι αναφορές αρχικά στα έργα Αmor (2013) και Νόρα (2019), στον Προμηθέα Δεσμώτη (2010) και στη συνέχεια  στην Κασσάνδρα (2007), στον Αίαντα (2004)  και στην Τελευταία μάσκα –Fallimento(2006),  αποκαλύπτουν τα θεματικά και σκηνικά μοτίβα με πολιτικοκοινωνικές σημάνσεις μέσα από την πρισματική -επεξηγηματική ματιά του Δ. Τσατσούλη.  Ο τρόπος που ο συγγραφέας περιγράφει την διαπολιτισμική διάσταση του Θ. Τερζόπουλου και ταυτόχρονα επεξηγεί την πολιτική διάσταση του θεάτρου του είναι αποκαλυπτικός. Για παράδειγμα διαβάζουμε για τον Προμηθέα Δεσμώτη (Πεκίνο (2008) «Εδώ ο πάσχων ήρωας αναπαρίσταται σκηνικά από ένα πολλαπλασιασμένο σώμα…Ο σκηνικός πολλαπλασιασμός του προσώπου παραπέμπει εν μέρει σε πρακτική που έχουν ακολουθήσει Ιάπωνες σκηνοθέτες, αλλά εδώ συμβολίζει την πληθυντικότητα φυλακισμένων, καταδικασμένων από την εξουσία».

  Σημαντικό ρόλο σε αυτό το πρώτο κεφάλαιο διαδραματίζουν Οι εμπόλεμες συρράξεις των Τρωάδων και η καλλιτεχνική μετουσίωση του τραύματος του έργου Τζενίν της Etel Adnan. Στην πρώτη περίπτωση διακρίνουμε τη διττή, εμπειρική και θεωρητική ματιά του Δ. Τσατσούλη, καθώς παρουσιάζεται η σημειολογία της παράστασης  και τα σημαίνοντα των συνδηλώσεων, ενώ παράλληλα στο έργο Τζενίν παρουσιάζει το (πάντα) επίκαιρο θέμα των επιτιθέμενων Ισραηλινών συσχετισμένο με  το τραύμα των επιζησάντων Παλαιστινίων, ως μετουσίωση «πολιτιστικής ενσωμάτωσης του συλλογικού τραύματος». Ο τρόπος που παρουσιάζει ο Δ. Τσατσούλης σε αυτό το πρώτο κεφάλαιο τη διαπολιτισμική προέκταση του θεάτρου του Θ. Τερζόπουλου τοποθετεί τον αναγνώστη σε μια ταυτόχρονη εμπειρία του «πραγματικού» και του «παραστατικού» δίχως κάθαρση, καθώς η ιστορία επαναλαμβάνεται έως σήμερα.

 Στο δεύτερο κεφάλαιο με τίτλο Ο διαβήτης και ο γνώμων, ο Δ. Τσατσούλης αφού αναφέρεται στα στοιχεία πρόσληψης του αρχαίου δράματος από τους σύγχρονους σκηνοθέτες, διευρύνει την εννοιολόγηση της διαπολιτισμικότητας στο θέατρο του Θ. Τερζόπουλου και επεξηγεί την ενσωμάτωση της τελετουργίας μέσω της -βιοδυναμικής μεθόδου- εκπαίδευσης των ηθοποιών. Ο τρόπος που προβάλλει τα συγκεκριμένα στοιχεία ο συγγραφέας είναι αποκαλυπτικός του τρόπου που ο σκηνοθέτης χρησιμοποιεί την «ενέργεια των σωμάτων» στις παραστάσεις του. Ενώ, στην συνέχεια του κεφαλαίου, αποκαλύπτεται από τον συγγραφέα, με «βυθιστική ματιά» ο «διάλογος» του Θ. Τερζόπουλου με σκηνοθέτες ή συγγραφείς, όπως για παράδειγμα ο Κ. Κουν, ο Αντονέν Αρτώ, ο Ταντάσι Σουζούκι και ο Βασίλης Ζιώγας, προάγοντας ταυτόχρονα επεξηγηματικά και τα ρεύματα-κοσμοθεωρίες «που συνοψίζονται στην έννοια του Παγκόσμιου Ανθρώπου» όπως ο γερμανικός εξπρεσιονισμός και το Bauhaus.

 Στην πρώτη περίπτωση ο Δ. Τσατσούλης επεξηγεί τα όρια και συνάμα την διαφορετική και επηρεασμένη από τα γερμανικά πρότυπα της αρχαίας τραγωδίας σκηνοθετική άποψη του Κάρολου Κουν και τον τρόπο που ο Κ. Κουν, με τους Μύστες του, ανέτρεξε στο ελληνικό στοιχείο ως  απόπειρα διαλόγου του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού, πηγή και του σύγχρονου ελληνισμού. Σε αυτό το σημείο ο Δ. Τσατσούλης συντέμνει με την γραφή του τον τρόπο που ο Θ. Τερζόπουλος με τις Βάκχες του διέρρηξε το σύνηθες παραστασιακό πεδίο της αρχαίας τραγωδίας και μας παρουσιάζει μεθοδικά  τον ιδιαίτερο τρόπο με τον οποίο  εγγράφει απευθείας στη σκηνή τα αρχέτυπα των μύθων.

 Η εμβάθυνση του Δ. Τσατσούλη αποκαλύπτει πτυχές πάνω στην δουλειά του Θ. Τερζόπουλου που προσδίδουν το βάθος της μεθόδου του, φέρνοντας στην επιφάνεια την ανατρεπτικότητα του θεάτρου Άττις. Στο βιβλίο διαβάζουμε αναφορές από αρκετά σημαντικά θεατρικά πρόσωπα, όπως για παράδειγμα τον Eugenio Barba, ο οποίος ανέφερε για το θέατρο του Θ. Τερζόπουλου πως «πήγε πίσω στον χρόνο, ανακαλύπτοντας την αρχαϊκή, αρχαία ζωώδη πλευρά».

Σημαντικό ρόλο έχει η προβολή της υπερ-πολιτισμικότητας του θεάτρου του Θ. Τερζόπουλου όπως προβάλλεται μέσα από την πρισματική θεώρηση  του Δ. Τσατσούλη, με έμμεσες αναφορές στον Peter Brook  και την Ariane Mnouchkine· καθώς παρουσιάζεται έτσι ο τρόπος που ο σκηνοθέτης δηλώνει υπόρρητα στην παραστασιακή του επιτέλεση το πολιτισμικό «παλίμψηστο» εκφράζοντας παράλληλα την άποψη πως η μέθοδός του συγκεκριμένου σκηνοθέτη υποφώσκει το πολυμορφικό διαπαραστασιακό σύμπαν.

   Για παράδειγμα χαρακτηριστικός είναι ο τρόπος που ο Δ. Τσατσούλης παρουσιάζει την επίδραση του Θ. Τερζόπουλου από τον Ταντάσι Σουζούκι.  Το θέατρο του Τ. Σουζούκι έχει χαρακτηριστεί ως ένα «σουρεαλιστικό κολάζ» προβάλλοντας τη ποικιλία της ετερότητας του μοντερνισμού και του παραδοσιακού . Ο Δ. Τσατσούλης εντοπίζει με διεισδυτικό τρόπο τα σημεία εκείνα που εφάπτεται το θέατρο του Τ. Σουζούκι με αυτό του Θ. Τερζόπουλου, προβάλλοντας την ένταση της εσωτερικής κίνησης στον ακίνητο Προμηθέα, επεξηγώντας συνάμα ακριβώς τα σημεία που οι δυο θεατρικές αναγνώσεις συναντιούνται στο κατώφλι του υπερπολιτισμικού θεάτρου. Δεν παραλείπει να αναζητήσει τα σημεία που εφάπτεται το θέατρο του Θ. Τερζόπουλου με εκείνο του Α. Αρτώ καθώς το εσωτερικό φαντασιακό μάτι της Αρτωικής θεώρησης συναντάται με την «Τερζοπούλεια» απόρριψη του ψυχολογικού θεάτρου και, όπως επεξηγεί ο Δ. Τσατσούλης, τα δύο θέατρα εφάπτονται σε μια κοινή μεταφυσική διάσταση.

 Στο βιβλίο διαβάζουμε πως ο Θ. Τερζόπουλος έχει επηρεαστεί από το Bauhaus,  την αισθητική του Γκεοργκ Γκρος, του Όττο Ντιξ και κυρίως από τον Γερμανικό εξπρεσιονισμό με κύριο εκφραστή στο πεδίο της υποκριτικής τον Λόταρ Σρέγιερ. Στο σημείο αυτό να αναφέρουμε πως ο Δ. Τσατσούλης ευρηματικά προβάλλει την μέθοδο του Σρέγιερ, που εδράζεται σε μια αρχετυπική σύλληψη του κόσμου συναρτήσει μιας υπόρρητης «ηχοδημιουργίας»· καταλαβαίνουμε πως ο συγγραφέας αποκαλύπτει τον τρόπο που συνδέονται άμεσα αυτές οι δυο μέθοδοι, του Θεάτρου Άττις με τον Γερμανικό εξπρεσιονισμό, και παρουσιάζει την συνεκδοχή των δυο υποκριτικών μεθόδων.

  Στο τρίτο κεφάλαιο  με τίτλο Αφωνία, ηχολαλία, γλωσσολαλία ως εναλλακτική επικοινωνία υπερπολιτισμικού θεάτρου ο Δ. Τσατσούλης «απομακρύνεται» από τη γεωμετρία της σκηνής και παρουσιάζει με την εμβριθή του ματιά τα γλωσσικά και παραγλωσσικά σημεία του θεάτρου του Θ. Τερζόπουλου, καθώς και το πως οι τρόποι επικοινωνίας που «καταλύονται και αναπληρούνται» από εναλλακτική επικοινωνία,  αγγίζουν τα όρια της ουτοπικής επικοινωνίας. Για να μας το δείξει αυτό ο συγγραφέας τοποθετεί παραστασιακά παραδείγματα που θεωρεί «ενδιάμεσο διάστημα» και αποκαλύπτει την μεθοδολογία που πηγάζει από τους τρόπους της αναπνοής. Ουσιαστικά ο Δ. Τσατσούλης βασίζεται στο συγκεκριμένο κεφάλαιο αρκετά στα παραγλωσσικά σημεία παρουσιάζοντας όλο το εύρος των συνδηλωτικών δυνατοτήτων και σημασιακά διαφορετικών φωνητικών εκφορών που εγκαθιδρύουν μια εσωτερική τάξη, η οποία προβάλλεται μέσω ενός αρθρωμένου λόγου. Ο καινοτόμος τρόπος που προτείνει το εργαλείο επεξήγησης για την παραγωγή έναρθρου λόγου αποτελεί μια αποκάλυψη της υπερβατικής επικοινωνίας, παρουσιάζοντας μια «Τερζοπούλεια» ιδιαιτερότητα. Έτσι ο Δ. Τσατσούλης  καταφέρνει να μας αποκαλύψει εκείνα τα παραγλωσσικά σημεία που προάγουν μια αλληλεπίδραση συνειδήσεων.

Συμπερασματικά  μέσα από την συγκεκριμένη μονογραφία ο Δ. Τσατσούλης προβάλλει την αμετάβλητη σημειολογική διάσταση του θεάτρου Άττις και τον τρόπο που ο σκηνοθέτης παρουσιάζει επί σκηνής το «λησμονημένο οικείο που έχει μετατραπεί σε ανοίκειο», ταυτόχρονα προσωποποιείται η δυνατότητα επεξήγησης της εννοιολογικής δραματουργίας του Θεόδωρου Τερζόπουλου και του θεάτρου Άττις. Ο τρόπος που χρησιμοποιεί τα παραδείγματα, αποκαλύπτοντας και επεξηγώντας, προκαλεί τον αναγνώστη να επανατοποθετήσει την όποια θεώρησή του πάνω στην σκηνοθετική διάσταση του έργου του Θεόδωρου Τερζόπουλου. Τέλος, τοποθετώντας τον Θεόδωρο Τερζόπουλο  σε ένα υπερ-πολιτισμικό θεατρικό βάθρο και προσδίδοντάς του ταυτόχρονα μια ειδολογική διάσταση που υπερβαίνει τα συμβατά θεατρικά σύνορα, ο Δ. Τσατσούλης επαναχαρτογραφεί μέσα από το συγκεκριμένο βιβλίο την μεταιχμιακότητα του υπερ-πολιτισμικού θεάτρου του Θεόδωρου Τερζόπουλο