Μάκβεθ - μία απόπειρα δομικής ανάλυσης - Α΄μέρος

Ο διαχωρισμός ενός θεατρικού κειμένου, αλλά και ενός σεναρίου (ακόμα και ενός μυθιστορήματος) σε πράξεις έλκει την καταγωγή του από εκείνη την πρώιμη απαίτηση της ποιητικής για διάκριση των αφηγηματικών μερών σε αρχή, μέση και τέλος. Οι αναγνώστες/θεατές είμαστε ακόμα εμποτισμένοι από την «αριστοτελική» αντίληψη περί μυθοπλασίας. Μας τραβούν οι αφηγήσεις που απλώνονται πάνω σε αυτά τα αναγνωρίσιμα κομμάτια, γιατί έτσι καταφέρνουμε να εξαγάγουμε πιο αποτελεσματικά νόημα, να το εγκολπώσουμε και να συνδεθούμε μαζί του.

Φυσικά, ο κατακερματισμός ενός θεατρικού κειμένου δεν σταματάει στις πράξεις που απαρτίζονται από σκηνές, ούτε στις σκηνές που αποτελούνται από αυτοτελή αφηγηματικά γεγονότα. Πάει πολύ πιο  πέρα, καθώς τα αφηγηματικά γεγονότα συντίθενται από προτάσεις, και αυτές από λέξεις, και εκείνες με τη σειρά τους από γράμματα.

Κάθε πράξη ορίζει μία θεματική περιφέρεια η οποία εκπορεύεται από το κεντρικό θέμα του έργου και βρίσκεται σε κατάσταση δυναμικής διάδρασης μαζί του.

Αν πούμε ότι στην τραγωδία Μάκβεθ του Σαίξπηρ το κεντρικό θέμα είναι η διαβρωτική φύση της αχαλίνωτης φιλοδοξίας και η καταστροφή που επιφέρει στον άνθρωπο, θα εντοπίσουμε εύκολα παρεμφερή θεματικά παρακλάδια να απλώνονται στις πέντε πράξεις της.

Πάνω σε κάθε χωριστό αφηγηματικό μέρος  διαρθρώνεται μια πολύ γενική τυπολογία της πλοκής που εκφράζεται με την αλληλουχία έκθεση - επιπλοκές - λύση. Κάθε ένα από αυτά τα στοιχεία αντιστοιχεί χοντρικά στην αρχή, τη μέση και το τέλος του έργου. Γεμίζει και συνδέει τα ξεχωριστά κομμάτια του συνθέτοντας μια ολότητα. Στον Μακβεθ αποτυπώνεται ευκρινώς η συγκεκριμένη αλληλουχία καθώς και τα επιμέρους στοιχεία της.

Αν εξετάσουμε πιο διεξοδικά την πρώτη πράξη θα διαπιστώσουμε ότι εκεί συναντάμε όλα τα βασικά στοιχεία που έχουν να κάνουν με την έκθεση. Σε αυτή την αφηγηματική επικράτεια λοιπόν  βλέπουμε το σκηνικό (setting), τον τόπο και τον χρόνο όπου λαμβάνουν χώρα τα γεγονότα (μια κατάσταση νηνεμίας πολλές φορές), λίγο backstory, την εισαγωγή των βασικών χαρακτήρων, το ενακτήριο λάκτισμα της ιστορίας (inciting incident), το κεντρικό θεματικό πρόβλημα, τις πρώτες συγκρούσεις, άρα και την ανταγωνιστική δύναμη, τα πρώτα σχέδια του πρωταγωνιστή για να ξεπεράσει τα εμπόδια που εμφανίζονται στον δρόμο του.

Στον Μάκβεθ η πρώτη πράξη περιστρέφεται γύρω από την έννοια της φιλοδοξίας. Στην ουσία μιλάει για τη γέννηση και το φούντωμα της φιλοδοξίας. Ο Μάκβεθ έρχεται από μια σκληρή και δύσκολη κατάσταση, έναν πόλεμο που παρά την αίσια έκβασή του στοίχισε πολύ σε ζωές και σε αίμα. Ο ήρωας είναι σαν να έχει κάτι από την κεκτημένη ταχύτητα που του προσδίδει η προηγούμενη κατάσταση. Φαίνεται ότι η δίψα του για αίμα δεν έχει κορεστεί. Το ενακτήριο λάκτισμα, ο χρησμός των μαγισσών δηλαδή, έρχεται να ανοίξει το κουτί της Πανδώρας. Μαζί με τη φιλοδοξία που αφυπνίζεται, καταφτάνουν μύρια κακά (σκληρότητα, δόλος, τρέλα, απελπισία και αυτοκαταστροφή).

Τα βασικά σημεία καμπής (λέγονται έτσι γιατί αλλάζουν, ανεπαίσθητα ή δραστικά, τον ρου της πλοκής) που διαμορφώνουν την πρώτη πράξη είναι τα εξής:

1) Ένας αγγελιοφόρος διηγείται τα ανδραγαθήματα του Μάκβεθ στον βασιλιά Ντάνκαν. Eδώ βλέπουμε την εισαγωγή του χαρακτήρα, ορισμό χώρου και χρόνου και σκιαγράφηση της αρχικής κατάστασης. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι έχουμε απόδοση χαρακτηριστικών στον ήρωα πριν ακόμα από τη φυσική του εμφάνιση. Σε αυτό το πρώιμο στάδιο της ιστορίας τα γνωρίσματα που του επιδαψιλεύονται είναι όλα θετικά. Ο Μάκβεθ μπαίνει στην ιστορία του εντελώς αθώος και άδολος.

2) Ο Ντάνκαν, σε αντάλλαγμα για τις υπηρεσίες του δίνει στον Μάκβεθ έναν καινούργιο τίτλο ευγενείας. Παρατηρείται αφηγηματική κίνηση, φωτίζονται οι σχέσεις μεταξύ των προσώπων καθώς και η σχέση ανάμεσα στον Βασιλιά και τον Μάκβεθ. Αν ο Ντάνκαν είναι τόσο γενναιόδωρος και καλός απέναντι στον Μάκβεθ, πώς εκείνος θα μπορέσει να τον προδώσει και να του κάνει κακό; Βέβαια ακόμα δεν ξέρουμε τι πρόκειται να πράξει ο Μάκβεθ, ούτε ο ίδιος ξέρει. Προς το παρόν έχουμε τη σκιαγράφηση ενός απόλυτα καλού, ηθικού και αγαπητού χαρακτήρα. Τα θετικά στοιχεία του τονίζονται εμφατικά μέσα από τη γνώμη των άλλων και μέσα από την εύνοια και την αποδοχή προς το άτομό του. Ο δάσκαλος δημιουργικής γραφής Brandon Sarandon λέει σε ένα σεμινάριό του: αν θες να κάνεις συμπαθή έναν χαρακτήρα, δείξε την καλή άποψη που έχουν άλλα αφηγηματικά πρόσωπα για εκείνον. Ο Σαίξπηρ εκμεταλλεύεται στο έπακρον αυτό το εργαλείο στα δυο πρώτα plot points του έργου του.

3) Τρεις μάγισσες προφητεύουν ότι ο Μάκβεθ θα πάρει και άλλους τίτλους και ότι θα γίνει βασιλιάς. Στο τρίτο μόλις plot point, έχουμε και το εναρκτήριο λάκτισμα της ιστορίας. Ο Σαίξπηρ τοποθετεί πάντα σε πρωταρχικό στάδιο της πλοκής του το inciting incident. Χωρίς αυτό το πυροδοτικό αφηγηματικό γεγονός δεν έχουμε καμία ουσιαστική αλλαγή στην πλοκή. Ουσιαστικά δεν έχουμε ιστορία. Εδώ ο ήρωας, όπως συχνά συμβαίνει με το inciting incident, αρνείται να πιστέψει στην προφητεία (εκδηλώνει δηλαδή μια ασυνείδητη άρνηση να αλλάξει την πρότερα κατάστασή του). Μια πλευρά του δεν θέλει να πειραχτεί το στάτους στο οποίο βρίσκεται. Επιθυμεί να παραμείνουν όλα ως έχουν. Ας μην ξεχνάμε: το ασυνείδητο αντιστέκεται στην αλλαγή. Ωστόσο μια άλλη σκοτεινή πλευρά του, που αρχίζει να αποκαλύπτεται και να ενεργοποιείται μόλις τώρα, την αποζητά όσο τίποτα στον κόσμο.

4) Ο Μάκβεθ παίρνει όντως και άλλους τίτλους και πείθεται για την αλήθεια της προφητείας. Το προηγούμενο σημείο καμπής της πλοκής επικυρώνεται. Η αχαλίνωτη φιλοδοξία του Μάκβεθ βγαίνει από τα όρια. Είναι ένα σημαντικό plot point που επικυρώνει την αίσθηση συνοχής, συνεκτικότητας και αληθοφάνειας του χαρακτήρα. Οι τελευταίες άμυνες του χαρακτήρα κάμπτονται και η διαδικασία της εσωτερικής μετάλλαξης ξεκινά. Ο ήρωας δεν είναι ακόμα σε τροχιά ελεύθερης πτώσης. Αλλά έχει φύγει από την αρχική του κατάσταση και φαίνεται ότι είναι έτοιμος να μπει σε μεγάλες περιπέτειες. Η αλλαγή που αρχίζει εδώ να συντελείται έχει λογικό έρεισμα και πειθώ. Δεν γίνεται αυθαίρετα. Από αυτή τη στιγμή όλα τα σκαλοπάτια που κατεβαίνει ο ήρωας στην ηθική και αξιακή κλίμακα εμφανίζουν συνέπεια με τη συμπεριφορά και τις επιλογές του.

5) Ο Ντάνκαν ορίζει τον γιο του διάδοχο του θρόνου. Αυτό είναι εμπόδιο για τον Μάκβεθ που του έχει σφηνωθεί για τα καλά στο μυαλό να γίνει βασιλιάς. Η θέση, η χρήση και η λειτουργία των εκάστοτε εμποδίων μέσα στην αφήγηση ποικίλουν. Σύμφωνα με τον Bremond, σε ένα αφηγηματικό κείμενο, «η ανεπαρκής αρχική κατάσταση συνεπάγεται την παρουσία ενός εμποδίου που αντιτίθεται στην πραγματοποίηση μιας πιο ικανοποιητικής κατάστασης και το οποίο εξαλείφεται βαθμιαία ακολουθώντας την ανάπτυξη της διαδικασίας βελτίωσης. Η εξάλειψη αυτή του εμποδίου έχει, με τη σειρά της, αποτέλεσμα την παρέμβαση παραγόντων που δρουν ως μέσα εναντίον του εμποδίου και υπέρ του επωφελούμενου υποκειμένου»^[1]. Η ανάγκη της εξάλειψης του εμποδίου οδηγεί οργανικά και φυσιολογικά στο επόμενο plot point. Το εναρκτήριο λάκτισμα (ο χρησμός των μαγισσών) δημιούργησε μια τερατώδη επιθυμία. Από εκεί και έπειτα όλα τα αφηγηματικά στοιχεία έχουν διαλεκτική σχέση μαζί της: άλλοτε τη μάχονται και προσπαθούν να την καταπνίξουν και άλλοτε τη συνδαυλίζουν. Στη δεύτερη κατηγορία ανήκει το επόμενο σημείο καμπής.

6) Η Λαίδη Μάκβεθ υποβάλλει στον άντρα της την ιδέα να δολοφονήσει τον βασιλιά την ώρα που κοιμάται· και μάλιστα το βράδυ που τον φιλοξενούν στο παλάτι τους. Η Λαίδη Μάκβεθ εμφανίζεται ως σύμμαχος του κεντρικού ήρωα, συντάσσεται με την επιθυμία του και τον βοηθάει να την πραγματοποιήσει. Μαζί καταστρώνουν σχέδιο για να ξεπεράσουν το πρώτο εμπόδιο. Στην ουσία προετοιμάζουν το έδαφος για να γίνει η μετάβαση από την πρώτη στη δεύτερη πράξη. Από το εισαγωγικό μέρος της ιστορίας, στο κυρίως πιάτο. Άπαξ και ο ήρωας περάσει αυτό το όριο, είναι σαν να διαβαίνει μια πύλη που δεν έχει γυρισμό. Μετά από αυτό χαρακτήρας και πλοκή μπορούν να τραβήξουν μόνο μπροστά. Σχετικά με το εμπόδιο συνεχίζει ο Bremond: «Μεταξύ των εμποδίων που παρεμποδίζουν την εκπλήρωση ενός ανειλημμένου έργου υπάρχουν αυτά των οποίων η αντίθεση συνίσταται στη δύναμη αδράνειας που παρεμβάλλουν και άλλα που ενσαρκώνονται από αντιπάλους, δρώντα υποκείμενα με πρωτοβουλία»^[2]. Στον Σαίξπηρ συναντώνται και οι δυο κατηγορίες, με μια πλειοδότηση βεβαίως στη δεύτερη. Η ανταγωνιστική δύναμη στον Μάκβεθ εκφράζεται με ποικίλους τρόπους. Άλλοτε μέσα από τις αντιδράσεις και τις κινήσεις των εχθρών του και άλλοτε μέσα από τον εσωτερικό διχασμό που από μια στιγμή και έπειτα αρχίζει να τον ταλανίζει. Το πρώτο ουσιαστικό εμπόδιο που συναντάει στον δρόμο του θα ήταν ανυπέρβλητο χωρίς τη συνδρομή και τη βοήθεια της συζύγου του για το ξεπέρασμα και την αντιμετώπισή του. Η ιστορία θα σταματούσε εκεί.

Στην πρώτη πράξη του Μάκβεθ λοιπόν έχουμε έξι σημαντικά σημεία καμπής μέσα από τα οποία εκφράζεται κυρίως η λειτουργία της έκθεσης, αλλά και πολλές ακόμα σημαντικές αφηγηματικές λειτουργίες. Ακολουθούν άλλα δεκαεννιά σημεία καμπής, διασκορπισμένα στις υπόλοιπες πράξεις του έργου. Όλα μαζί δημιουργούν τη ραχοκοκαλιά της πλοκής. Ένα δυναμικό σύστημα αφηγηματικών συμβάντων που συνδέονται μεταξύ τους με σχέσεις συνάφειας και αντίθεσης, συντελούν στη δημιουργία μοτίβων, υπακούν σε κανόνες επαναληπτικότητας, αλλά κυρίως υπόκεινται σε αυστηρούς νόμους αιτιοκρατίας.